Arap dilinde örtülü anlam (mutedammenetu'l-kavl) sîbeveyhi'n el-kitâb örneği

Abstract

Bu tez, Arap dil geleneği üzerine edimbilim yöntemini uygulayarak, klasil Arap dil geleneği ile modern dönem dilbilim çalışmaları arasındaki ilişkiyi ortaya koyan bir halkayı teşkil etmektedir. Bu çerçevede Sîbeveyh’in dil bilim ve edimbilime dair düşüncesini ortaya çıkarmayı hedeflemektedir. Bunu, dile dayalı iletişimin esaslarından biri kabul edilen Örtülü anlamları teorisi açısından inceleyerek yapacaktır. Örtülü anlamları olgusuna dair bir çok veri, nahiv eserlerinde özellikle de Sîbeveyh’in el-Kitab’ında mevcuttur. Zira o, cümlelerin asıl anlamlarının dışında -dile getirilmemesine rağmen- bağlam vb. unsurlardan hareketle başka anlamları da ifade edebileceğini örneklerle gösterir. Tezin ana problemi, Sîbeveyh’in mezkur eserinde, Örtülü anlamları konusuna dair görüşlerini örneklerle ortaya çıkarmaktır. Bu problemin açıklığa kavuşturulması için, Sîbeveyh’in el-Kitâb adlı nahiv eserindeki Örtülü anlamları konusuna dair veriler tümevarım yöntemi kullanılarak tespit edilmiştir. Tespit edilen veriler tezin bölümlerine göre tasnif edilip değerlendirmesi yapılarak sunulmuştur. Bu çerçevede, öncelikle tezin inceleme konusu olan Sîbeveyh ve el-Kitab’a dair kısa bir tanıtıma yer verilmiştir. Ardından tezin ana konularından birini teşkil eden Örtülü anlamları konusuna, bu konunun Arap dilbilimciler nezdindeki yerine değinilmiştir. Sonrasında ise Örtülü anlamları konusunun el Kitâb’taki iz düşümleri incelenmiş, Sîbeveyh’in Örtülü anlamları olgusu ile ilişkili olan söz ve ifadeleri tespit edilmiştir. Tespit edilen bu ifadeler, Örtülü anlamları teorisinin iki önemli kısmı olan “ön varsayım” ve “örtülü sözler” kısımlarına göre tasnif edilmiştir. Bu noktada el-Kitâb’ın Abdusselam Harun tarafından neşredilen nüshası esas alınmıştır. el-Kitâb’ın bütün bölümleri, Sîrâfî (ö. 368/979) gibi âlimler tarafından üzerine yazılan şerhlerden de yardım alınarak okunup irdelenmiştir. Bu okuma ve değerlendirmelerden sonra ulaşılan sonuçlara tezin sonuç kısmında yer verilmiştir. Bu sonuçlardan en önemlileri şu şekildedir: Sîbeveyh’e göre konuşmada doğrudan cümlenin bütün unsurlarına yer vermeden örtülü ifadelere başvurmak, iv konuşanın niyeti ve muhataba dair bilgisiyle ilgilidir. Bu, modern dil biliminde “ön varsayım” olarak bilinmektedir. Sîbeveyh, hitaptan kaynaklı ortaya çıkan zımni anlamların olduğuna değinmektedir. Bu anlamlara muhatap ancak aklı ile ulaşabilir ki buna “örtülü söz” adı verilir. Sîbeveyh’in el-Kitâb’ından hareketle edimbilim yöntemiyle klasik Arap dil bilim geleneğine dair yaptığımız bu okumaya göre Örtülü anlamları konusu, bu gibi eserlerde incelenmesine rağmen doğrudan bu isimle ve modern dönemde sistemleştirilmiş olduğu gibi yer almamaktadır.