Ebû Alî el-Cübbâî’yi Basralı Bir Müfessir Olarak Düşünmek: Kayıp Tefsirinin Dilbilimsel Açıdan İncelenmesi

Abstract

Tefsir tarihinin daha kapsamlı bir tasavvur sunması için kayıp tefsirlerin de tefsir tarihi yazımına dâhil edilmesi gerekmektedir. İslamî ilim geleneğinin müellifleri ve eserlerini zapt yönünün oldukça kuvvetli olmasıve telif faaliyetinde temel hareket noktasının gelenek olarak telakki edilmesi gibi sebeplerle haberdar olduğumuz kayıp tefsirlerden biri de Mu‘tezilî Ebû Alî el-Cübbâî’nin (öl. 303/916) tefsiridir. Cübbâî’nin tefsirihakkında bir tasavvur denemesi niteliğinde olan bu çalışma, onun başka kaynaklarda zikredilen tefsir rivayetlerini müellifin mezhebî mensubiyetine hapsetmeden dönem ve havza odaklı şekilde ele alacaktır. Basralıolan Cübbâî, bölgenin önemli dil merkezlerinden biri olduğu dönemde yaşamıştır. Dolayısıyla bu çalışmanınilgi alanı Cübbâî’nin Basralı bir müfessir olmasının kodlarını en iyi şekilde yansıttığına inandığımız dil merkezli tefsir rivayetleridir. Buna göre anlamı ve sınırlarını dil merkezinde belirlediği tefsir rivayetleri incelenerek canlı bir ilmî mirasın içinde yetişen Cübbâî’nin bu mirası anlama faaliyetinde nasıl kullandığının ve farklıanlam haritaları sunan dilin vecihleri arasında hangi sebeplerle tercihte bulunduğunun cevapları aranacaktır.Bu amaçla önce özet şeklinde Cübbâî’den ve kayıp tefsirinden bahsedilecek daha sonra Cübbâî’nin anlamlararasında yaptığı tercihlerin sebeplerine işaret edilerek ve klasik dönem müfessirleri ile karşılaştırılarak elealınacaktır. Bu çalışma tefsir tarihinde Mu‘tezilî kimliği ile tanınan Cübbâî’yi bu kimliğinin yanında hicrîüçüncü yüzyıl Basra’sında yaşamış dilci bir müfessir olarak düşünmeyi ve kayıp tefsirini de mezhebî bir tefsirolmanın yanında dilbilimsel tefsir literatürünün bir parçası olarak değerlendirmeyi teklif etmektedir. Dahabütüncül ve kapsamlı bir tarih yazımına ihtiyaç duyan tefsir literatürünün önemli kayıp halkalarından birininkeyfiyetini belirlemeyi amaçlamaktadır.