Ali Hikmet Tungay’ın (1897-1975) Hocası Mehmet Nâdir’in Etkisinde Yaptığı Matematik Çalışmaları

Abstract

Ali Hikmet Tungay, lisans eğitimini Dârülfünûn Fen Fakültesi’nde 1920’de tamamlamış, sonrasında eğitim için Paris’e gönderilmiştir. 1924’te yurda dönen Tungay, önce Dârülfünûn’da, sonrasında çeşitli liselerde görev yapmıştır. Tungay’ın L'intermédiaire Des Mathématiciens adlı dergide 1923, 1925 yıllarında üç soru, bir cevabı yayımlanmıştır. Tungay, Erken Cumhuriyet Dönemi’nde yurt dışında yayım yapan ilk matematikçilerdendir. Tungay’ın LIDM’deki üç sorusu, 1920’da Dârülfünûn mezuniyeti dolayısıyla hazırladığı Tez’inde ispatlarını verdiğini teoremlerin soru halidir. Tez’inde Diophantine tarzı denklemleri, iki kare farkı gibi bilindik özdeşliklere dönüştürüp binom açılımını uygulayan Tungay, geliştirdiği bu yöntemi, ikinci derece bazı özel kuadratik Diophantine denklemlerin genel çözümlerini bulmada kullanmıştır. Tez’inde “daha genel ve kolay bir yöntem kullandığını” belirten Tungay’ın çalışması, Mehmet Nâdir ve LIDM editörleri tarafından takdir edilmiştir. Tungay’ın LIDM’deki tek cevabı, aynı dergideki hatalı bir cevabın cebirsel özdeşliklere ilişkin genellemesi hakkındadır. Tungay bu cevabında, cebirsel özdeşliklere ilişkin 3 terimli özel bir çözümün, n terimli genellemesini “tüme varım” ispat tekniğini kullanarak sunmuştur. Tungay, ulaştığı genelleme ile Buquet’in çözümündeki hatayı dolaylı olarak göstermiş ve düzeltmiş olmaktadır. Tungay’ın hem Diophantine denklemleri hem cebirsel özdeşliklere ilişkin çalışmaları, yaptığı genellemeler ve teorem ispatları dolayısıyla matematiğe orijinal katkılardır. Tungay’ın yurt dışında yayımlanan bu özgün çalışmaları, Osmanlı ve Cumhuriyet matematik tarihi çalışmaları açısından dikkate değer ve önemli bir konumdadır. Eldeki makalede, Tungay’ın sayılar teorisine ilişkin yurt içi ve yurt dışındaki çalışmaları matematiksel açıdan karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir. Tungay’ın matematiksel çalışmalarında hocası Mehmet Nâdir’in açık bir etkisi olduğu tespit edilmiştir. Nadir’in Dârülfünûn’dan öğrencisi Tungay ile sayılar teorisinde bir hoca-öğrenci devamlılığı hedeflediği düşünülebilir. Tungay’ın biyografisine dair bilgiler, arşiv belgeleri ve ailesine ait kayıtlar ışığında sunulmuştur.