İRFANÎ/GNOSTİK GELENEĞİN ŞİÎ GULAT’DAKİ TEZAHÜRLERİ: BEYÂNİYYE ÖRNEĞİ

Abstract

Gnostisizm tarih boyunca birçok dinî vefelsefi akımı etkilemiştir. Gnostikanlayışa göre Tanrısal bilgi bir türbireysel tecrübe aracılığıyla eldeedilebilir. Bu bilgi aklî delillerebaşvurmadan doğrudan Tanrıtarafından insan kalbine yerleştirilen birbilgidir. İslam düşüncesinde Şia’dan,Sufiliğe kadar farklı kesimlerde etkisinihissettirmiş ve adeta alternatif birepistemoloji olarak varlık bulmuşGnostik düşüncenin kökleri İslamiyet,hatta Hıristiyanlık öncesine dayanankadim kültürler kadar geriye gider.Aşkın Tanrı anlayışı, düalist alemtasavvuru, kurtarıcı bilgi, dini metinlerinbatıni yorumu gibi hususlar gnostikdüşüncede öne çıkan hususlardır. İslamtarihinde Gnostisizmin ilk tezahürleri ŞiiGulat fırkalarda ortaya çıkmıştır. Ancakbu tezahürler çok sistemli bir karakterarzetmeyip aynı zamanda bütüncül birdeğerlendirmeye imkan tanımaz. Bununen temel nedenlerinden biri tarihselolarak çok erken döneme ait olmalarısebebiyle yeterince verinin olmaması vemakalat yazarlarının onlara dairverdikleri bilgilerin birtakım mezhebikaygılarla saptırılarak ya da abartılarakverilmesidir. Bununla birlikte sonraki süreçte Şiilik, bilhassa İsmaililik, Sufilik,İşraki felsefe kanalıyla daha sistematikve gelişmiş şekilde ortaya çıkan Gnostikdüşünce İslam düşüncesini ciddimanada etkilemiştir.İslam’ın erken dönemlerinde birtakımgnostik fikirlerle temayüz edenKeysâniyye, Beyâniyye, Mansûriyye,Muğîriyye ve Hattâbiyye gibi Şii fırkalarlakarşılaşmaktayız. Bu fırkalarıntamamını ele almak bir makaleninsınırlarını aşacağından, bu çalışmadasadece Beyâniyye fırkasından hareketleGnostisizmin Şii-Gulat düşüncedekiyansımaları ve etkileri tespit edilmeyeçalışılacaktır. Böylece sonraki süreçteortaya çıkan diğer gnostik düşüncebiçimlerinin daha sağlıklı bir şekildeanlaşılmasının yolu açılmış olacaktır