Abbâsîlerin İlk Yüzyılında “Mevâlî”

Abstract

Bu çalışmada Emevîlerden Abbâsîlere geçen dönemden itibaren mevâlînin yönetim kademelerinde ve toplumdaki statüsü üzerinde durulmaktadır. Gerçekleştirdikleri fetihlerle geniş topraklar bırakan Emevîlerin coğrafi, nisbeten siyasî mirası üzerindekurulan Abbâsî hilâfeti kendi yönetim paradigmasını oluştururken ihtilali destekleyenmillet ve kabilelere öncelik vermeyi tercih etmiştir. Arapların da destek verdikleri Abbâsîihtilalinin ardından gelişen şartlar ve tercihler Arapların ikinci planda kalmalarına sebepoldu. Güçlenen Horasanlılar ve mevâlî geçmiş mağduriyetlerinin de etkisiyle şuûbiyye hareketini başlattılar. Siyasî, kültürel yönleri belirgin bir anlayış olan bu hareket Müslümandünyanın parçalanmasında etkili unsurlardan biri oldu.Saray hayatında halifenin yakınında yer tutan mevâlî, elde ettikleri mevkilerleiyice güçlendiler. Bunların bir kısmı Emevîler döneminde mevâlî olarak nitelendirileninsanlardı. Diğer bir kısmı da kölelerdi. Bu dönemde ise valilik ve mütercimlik yaptılar.Sarayda ve haremde köle/cariyelere rastlanır. Saray hayatında ümmü veled olankadınların etkinliğinin de bu dönemde kendisinden söz ettirdiği söylenebilir.Arapların rolü Abbâsîler döneminde durdurulamayacak bir gelişmeyi hızlandırarakbütün alanlarda olduğu gibi orduda da azaldı. Abbâsî ihtilalinin zafere ulaşmasında başlıca etken olan ordu Horasanlıydı. Onlar askerlik hayatında ise belirleyici rol oynadılar.Zamanla mevâlîden oluşan hassa ordusunda Türkler etkin oldular. Hatta bu dönemdemevâlînin Türklerden oluştuğu söylense yanlış olmaz. Halifeler özellikle garnizonşehirlerde barındırmak üzere bir ordu kurmaya başlayınca, bunun doğal sonucu olarakkentlere doğru bir mevâlî akını başladı.İslâm medeniyetinin teşekkül devrinin son büyük devleti sayılan Abbâsîlerinilk yüzyılında mevâlî kavramının kazandığı önem hilâfet iddiasının da çöküşününhabercisiydi. Çünkü soya dayalı iddia artık mevâlînin etkinliği ile gittikçe zayıflayacak,merkezi yönetim gerilerken çevredeki unsurlar güçlenecekti.