İSLÂM DÜŞÜNCESİNİN ETKİLEŞİM SÜRECİNDE GAZÂLÎ ve ŞEHRİSTÂNÎ’NİN FİLOZOFLARA ELEŞTİRİLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI

Abstract

İslâm düşünce tarihi açısından felsefe, kelâm ve tasavvuf alanları arasındaki etkileşim büyük bir öneme sahiptir. Bu etkileşim aynı zamanda İslâm düşüncensin kendi içindeki dinamizminin de kaynaklığını oluşturmaktadır. İslâm düşüncesinin bu etkileşim sürecinde ise iki isim öne çıkmaktadır. Bu isimlerin ilki İslâm filozofu İbn Sînâ ve ikincisi de Eş’arî bir kelâm âlimi olan Gazâlî’dir. Gazâlî’nin mütekellim kimliği ile başta İbn Sînâ olmak üzere İslâm filozoflarına yönelttiği eleştirileri, bu etkileşim dönemiminin en önemli aşamalarından birisini oluşturmaktadır. Çünkü İslâm düşünce tarihinde bu gelişmeden sonra, kelâm ve tasavvuf, felsefî bir boyut kazanmıştır. Bu süreçte Gazâlî sonrasında da filozoflar mütekellimler tarafından eleştirilmeye devam edilmiştir. Gazâlî’den sonra kısa bir süre içinde, filozofları eleştiren ilk kişi ise yine bir Eş’arî mütekellimi olan Şehristânî’dir. Gazâlî’nin ardından filozoflara yönelik ilk eleştiri eserini kaleme alan Şehristânî’nin Kitâbü’l-Musâra’a’sının ise büyük oranda Tehâfütü’l-Felâsife ile örtüştüğü görülmektedir. Fakat bu durum, Şehristânî’nin neden kısa bir süre içinde Gazâlî ile aynı noktalarda buluşan bir eser kaleme almayı tercih ettiği sorusunu ortaya çıkarmaktadır. Bu tezde bu sorunun cevabı, Gazâlî ve Şehristânî’nin eserlerinde sundukları amaçları, yöntemleri ve eleştirileri karşılaştırılarak bulunmaya çalışılmıştır. Mütekellimler arasındaki karşılaştırmada ilk dikkat çeken husus ise Şehristânî’nin filozoflar hakkında Gazâlî’de görülen tekfir hükmünü sunmamış olmasıdır. Buna göre Şehristânî, bir yandan eserindeki eleştirilerinin amacı bakımından Gazâlî’yi desteklemekte, diğer yandan da Gazâlî’den farklılaşan yönü ile bu sürecin devamında Fahreddin Râzî’de tam anlamıyla yansımasını bulan felsefî kelâm döneminin, yöntemsel gelişimine öncülük etmektedir.