Zemahşerî'nin nahivde semâ' ile istişhâdı: Betimsel-analitik bir çalışma

Abstract

Bu tezde, Arap dilinin öncü âlimlerinden biri olan Cârullâh ez-Zemahşerî’nin, nahiv kurallarını tespit noktasında semâ ile istişhâdı konu edilmiştir. Zemahşerî’nin bu istişhâdlarının teorik yönü el-Mufassal kitabında, pratik yönü ise el-Keşşâf kitabında görülebilmektedir. Bu bağlamda tez bir giriş, üç bölüm ve bir sonuçtan meydana gelmektedir. İlk olarak, Zemahşerî’nin kıraatleri kusurlu bulması, kıraatlerle istişhâdı bir hüccet kabilinden görmeyip, kabul edilme şartını fesahate(fesâhat), kıyasa uygunluğa(uygunluk) ve yaygın kullanım şartlarına bağlamıştır. Daha sonra Zemahşerî’nin hadislerle istişhâdına geçilmiştir; Zemahşerî pratik açıdan hadislerle istişhâdı kabul etmekle birlikte, bu şekildeki istişhâdları oldukça azdır. Ardından şiir ve nesir çeşitleri ile Arapların sözleri gelmektedir. Zemahşerî, Arapların sözleri ve mesellerinden oluşan nesirle ilgili bolca istişhâdda bulunmuştur. Şiir konusunda da o, muhdes şairlerin şiirleriyle istişhâdın caiz olduğunu söylemiş, ancak bunu önde gelen dil âlimleri ve ravilerle sınırlı tutmuştur. Yine Zemahşerî, kendisi uygun olmadığına işaret etmesine rağmen söyleyeni meçhul şiirlerle istişhâd etmiştir. Masnû şiirle istişhâdı kabul etmezken, masnû olduğu söylenen şiirle istişhâd ettiği vakidir. Hangi kurala delil olduğu hususunda farklı rivâyetler bulunan şiirlerle de istişhâd etmiştir. Şiirini istişhada konu ettiği şairler, Ebû Hayyân’ın Fârâbî’den naklettiği kabilelerle sınırlı kalmamış; aksine Arap olmayan ve Farsça konuşanlarla bir arada yaşayanların, yabancılarla sınırı bulunan beldelerdekilerin şiirleriyle de istişhâd etmiştir. Zemahşerî’ye göre, Arapların tüm lehçeleri farklı fesahat derecelerinde olmakla birlikte delil niteliğindedir. Bu tez ile varılan en önemli sonuçlardan biri, teorik söylemleri olduğu gibi kabul etmeyip incelemeye tabi tutmanın ve bu teorik söylemlerin nahiv âlimleri nezdindeki pratik yönüyle uyum göstermesine dikkat etmenin gerekliliği olmuştur.