Türk ve yabancı uyruklu öğrencilerin etkin vatandaşlık yeterliklerinin geliştirilmesi: Çok aşamalı karma yöntem araştırması

Abstract

Etkin vatandaşlık, geleceğin bütünleştirici, kapsamlı, katılımcı ve demokratik toplumunun oluşturulmasında anahtar bir kavram olarak ele alınmaktadır. Günümüz toplumlarında bireylerden etkin vatandaşlar olarak seslerini daha yüksek bir biçimde duyurmaları, topluma aidiyet geliştirmeleri, demokratik değerleri benimsemeleri ve farklı kültürlerden ve görüşlerden gelen kişileri anlamaları beklenmektedir. Ayrıca insan hakları ve demokratik yaklaşımlara uygun bir biçimde sivil topluma, toplumsal ve siyasal hayata katılmaları istenmektedir. Ancak, Türkiye’de son yıllarda yürütülen araştırmalar, bireylerin çoğunlukla edilgen vatandaşlık özellikleri gösterdiğini ve yerel gönüllü kuruluşlara, sivil toplum örgütlerine veya siyasal partilere katılım oranlarının hayli düşük olduğunu ortaya koymaktadır. Öte yandan, Türkiye’de 6 milyonu aşan yabancı uyruklu bireylerin yaşadığı uyum sorunları, farklılıkların benimsenmesi ve birlikte yaşama duygusunun zarar görmesine neden olmuştur. Dolayısıyla, Türkiye’de yaşayan bireylerin sosyal, ekonomik ve kültürel yönden gelişmesini sağlamak ve mevcut sorunlara çözüm bulmak için etkin birer vatandaş olmalarının önemli olduğu ifade edilebilir. Bu kapsamda, araştırmada sosyal bilgiler dersinde Türk ve yabancı uyruklu öğrencilerin etkin vatandaşlık yeterliklerinin geliştirilmesi amaçlanmıştır. Karma araştırma yöntemlerinden çok aşamalı deseninin kullanıldığı bu araştırma, ifade edilen amaç kapsamında beş temel aşamadan oluşmaktadır. Birinci aşamada sosyal bilgiler dersi kapsamında Türk ve yabancı uyruklu öğrencilere verilen etkin vatandaşlık eğitimini incelemek amaçlanmıştır. Bu bağlamda etkin vatandaşlık eğitiminin farklı boyutlarına ilişkin toplamda 51 sınıf ve 76 sosyal bilgiler öğretmeninin görüşlerine başvurulmuştur. Veriler araştırmacı tarafından geliştirilen yarı yapılandırılmış görüşme formları ve anket formu aracılığıyla elde edilmiş, verilerin analizinde betimsel istatistiksel teknikler, tematik analiz ve içerik analizi kullanılmıştır. Birinci aşama sonucunda Türk ve yabancı uyruklu öğrencilerin etkin vatandaşlık eğitiminde çeşitli sorunların yaşandığı ve bu öğrencilerin etkin vatandaşlık yeterliklerinin öğretmenler tarafından çoğunlukla yetersiz olarak tanımlandığını belirlenmiştir. İkinci aşamada Türk ve yabancı uyruklu öğrencilerin etkin vatandaşlık eğilim düzeylerini belirlemek ve çeşitli değişkenler aracılığıyla incelemek amaçlanmıştır. Bu kapsamda araştırmacı tarafından geliştirilen Etkin Vatandaşlık Eğilimi Ölçeği (EVEÖ) kullanılarak Samsun ili çeşitli merkez ilçelerindeki devlet ilkokul ve ortaokullarında öğrenim gören Türk ve yabancı uyruklu 668 öğrenciden veriler toplanmıştır. Elde edilen verilerin analizinde betimsel istatiksel teknikler, t-testi ve tek yönlü varyans analizi kullanılmıştır. İkinci aşama sonucunda Türk ve yabancı uyruklu öğrencilerin etkin vatandaşlık eğilimlerinin orta düzeyde olduğu ve cinsiyet değişkeninde kız öğrenciler, uyruk değişkeninde Türk öğrenciler, sınıf düzeyi değişkeninde ilkokul 4. sınıf düzeyindeki öğrenciler, anne ve baba öğrenim durumunu tamamlama yeri değişkeninde Türkiye’de öğrenim görenler ve akıllı cep telefona sahip olma durumunda akıllı cep telefona sahip olmayanlar lehine olumlu yönde anlamlı farklılık olduğu tespit edilmiştir. Üçüncü aşamada Etkin Vatandaşlık Öğretim Paketi’ni (EVÖP) geliştirmek amaçlanmıştır. Bu amaç, birinci ve ikinci aşamanın sonucunda ulaşılan Türk ve yabancı uyruklu öğrencilerin etkin vatandaşlık eğitimindeki sorunlara çözüm bulmak ve öğrencilerin etkin vatandaşlık yeterliklerini geliştirmek için belirlenmiştir. EVÖP, araştırmacı tarafından tasarlanan model takip edilerek geliştirilmiştir. EVÖP’nin geliştirilmesinde ilerlemeci eğitim felsefesi benimsenmiş ve yapılandırmacı anlayış doğrultusunda 5E modeli kullanılmıştır. Hazırlanan EVÖP, öğrencilerin etkin vatandaşlık konularındaki bilgi, beceri ve değerlerini geliştirmek için öğrenme-öğretme sürecini sistematik bir biçimde düzenleyen ve hazırlanan planlar, araç ve gereçler ve diğer kaynaklarla destekleyen bir tasarımı ifade etmektedir. Dördüncü aşamada EVÖP’nin etkililiğini incelemek amaçlanmıştır. Bu kapsamda öntest sontest kontrol gruplu yarı deneysel desen kullanılmıştır. Deneysel uygulama süreci, Samsun ili Atakum ilçesinde Türk ve yabancı uyruklu öğrencilerin yoğun olduğu bir devlet ortaokulundaki 6. sınıf düzeyinde öğrenim gören deney grubunda 19 öğrenci ve kontrol grubunda 20 öğrenciyle yürütülmüştür. Veriler, araştırmacı tarafından geliştirilen EVEÖ ve Etkin Vatandaşlık Akademik Başarı Testi kullanılarak elde edilmiştir. Verilerin analizinde çift yönlü varyans analizi kullanılmıştır. Dördüncü aşama sonucunda EVÖP’nin öğrencilerin akademik başarılarını ve etkin vatandaşlık eğilim düzeylerini geliştirme konusunda etkili olduğu tespit edilmiştir. Beşinci aşamada EVÖP’nin uygulama sürecini değerlendirmek amaçlanmıştır. Bu kapsamda deney grubundaki öğrencilerin tamamının ve deney grubuna gözlemci olarak katılan sosyal bilgiler öğretmeninin görüşlerinden ve araştırmacının görüş ve gözlemlerinden yararlanılmıştır. Veriler, araştırmacı tarafından geliştirilen yarı yapılandırılmış görüşme formları, araştırmacı günlükleri, saha notları, video ve fotoğraf kayıtları kullanılarak elde edilmiş, verilerin analizinde ise tematik analiz ve içerik analizi kullanılmıştır. Beşinci aşama sonucunda EVÖP’nin Türk ve yabancı uyruklu öğrencilerin etkin bir vatandaşın sahip olması gereken bilgi, beceri ve değerleri kazanmalarına katkı sağladığı tespit edilmiştir. Ayrıca öğrenme-öğretme sürecinde öğrencilerin derse yönelik ilgisini, isteğini, tutumunu, motivasyonunu, dikkatini ve etkin katılımını artırdığı belirlenmiştir. Bununla birlikte öğrencilerin siyasi konulara, kadınlara ve yabancı uyruklu bireylere yönelik olumlu tutum geliştirmesine katkı sağladığı sonucuna ulaşılmıştır.