T.C. 

KASTAMONU ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI 

İSLAM HUKUKU BİLİM DALI 
 

 

 

 

İSLÂM HUKUKUNDA MÜLKİYETİ ASLEN İKTİSAP YOLLARI 

(YÜKSEK LİSANS TEZİ) 
 

 

 

 

Recep KESİCİ 

151135107 

 

 

 

 

 

 

 

DANIŞMAN 

 

Doç. Dr. Ahmet ÖZDEMİR 

 

KASTAMONU – 2019 

 

 







i 

 

ÖZET 

Yüksek Lisans Tezi 

 

İSLÂM HUKUKUNDA MÜLKİYETİ ASLEN İKTİSAP YOLLARI 

 

Recep KESİCİ 

Kastamonu Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü 

Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı 

İslam Hukuku Bilim Dalı 

 

Danışman : Doç. Dr. Ahmet ÖZDEMİR 

 

Bu çalışmada, mülkiyeti aslen iktisap yolları ele alınmaktadır. Araştırma iki 

bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, malın ve mülkiyetin tanımı ve 

kısımlarından bahsedilmiştir. Devamında mülkiyeti kazanma yolu olan fakat meşrû 

kabul edilmeyen iktisap yolları kısaca anlatılmıştır. İkinci bölümde mülkiyeti aslen 

kazanma yollarından ilk olarak ihrâz anlatılmıştır. İhrâzın çeşitleri olan avcılık, ölü 

arazilerin ihyâsı, ot ve ağaçların ihrâzı gibi mubah malların iktisabında gerekli şartlar 

ve temellük durumlarından bahsedilmiştir. Devamında mülkiyeti aslen kazanma 

yollarından sayılan lukata, rikâz ve tağyîre uğramış malın kazanımında gerekli şartlar 

ve kazanılma durumları anlatılmıştır.  

Anahtar Kelimeler: İslâm Hukuku, mülkiyet, mülkiyeti kazanma, iktisap, ihyâü'l-

mevât, sayd, lukata, rikâz, gasp, hukuki tağyîr. 

 

2019, 110 sayfa. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



ii 

 

ABSTRACT 

 

M.Sc. Thesis 

 

WAYS TO ACQUIRE PROPERTY IN ISLAMIC LAW 

 

Recep KESİCİ 

Kastamonu University Institute of Social Sciences 

Department of Basic Islamic Sciences 

Discipline of Islamic Law 

 

Supervisor: Assoc. Prof. Ahmet ÖZDEMİR 

 

This thesis explains the ways to win the property for the first time. This thesis 

consists of two parts. In the first chapter, definition and types of goods and property 

are mentioned. Then it is a way to win the property, but illegal ways of winning are 

briefly explained. The second part describes the acquisition of the property that was 

allowed to be acquired before the first time the property was acquired. The 

mentioned parts of hunting, the acquisition of dead land, the acquisition of grass and 

trees, such as the necessary conditions for the acquisition of goods and the status of 

ownership is explained. In the continuation of this discourse, the necessary 

conditions and conditions for acquiring al-luqatah (the found good), ar-riqaz (the 

mine and treasure), hukukê tağyer (legally altered property), which were originally 

considered as the means of gaining ownership, were explained. 

 

Key Words: Islamic Law, property, winning property, win, ihyâü'l-mevât (the acquisition 

of dead land), hunting, al-luqatah (the found good), ar-riqaz (the mine and treasure), 

extortion, hukûkê tağyer (legally altered property). 

 

2019, 110 pages. 
  

 

 

 

 

 

 

 



iii 

 

ÖN SÖZ 

İnsan hayatının muhtelif ihtiyaçlarının karşılanması için mal önemli bir konuma 

sahiptir. Bu sebepledir ki insanlar arasında muavenetin sağlanması adına, kişiden 

kendisi ve ailesinin nafakasını temin etmesi istenmiş, zekât emredilmiştir. Bu 

hakikate binaen insan, iktisadi olarak ayakta durabilmek gayesiyle ve fıtratındaki mal 

sevgisi nedeniyle gece gündüz demeden çalışır. İnsanın tabiatında elde ettiği ile 

yetinmeme, daha çoğunu isteme duygusu hâkimdir. Bu his, insana doğuştan verilen 

asli bir histir. Hangi insan gözlemlenirse bebeklikten çocukluk evresine geçişinde, 

kendisinde ilk olarak sahiplenme duygusunun oluştuğu müşahede edilir. Başka 

çocuklara karşı oyuncaklarını, elbiselerini hatta başkalarına karşı anne ve babasının 

da kendisine ait olduğunu belirterek sahiplendiği görülür. Çocuklar arasında çıkan 

münakaşa ve kavgaların da genellikle oyuncaklarını paylaşamamaktan, yani biri 

diğerinin oyuncağını gasbetmesinden meydana geldiği müşahede edilir. Bu tür 

davranışlar, fıtrata konulan mülkiyeti sevme ve sahiplenme isteğinin ilk tezahür 

şekilleridir.  

İnsanoğlunun çocukken ses ve el işaretleriyle ifade etmeye başladığı mülkiyeti 

sevme ve sahiplenme hissi, büyüdükçe bu duygunun tatmin şekilleri başkalaşacak, 

hayatı boyunca ya emredildiği gibi meşru dairede bu duygusunu tatmin edecek ya da 

hırsına yenik düşüp gayrimeşru bir şekilde mülkiyeti elde etmek isteyecektir. Malı 

aslen kazanma yollarını bilmediği takdirde ise başka kimselerin haklarını ihlal ederek 

haksız iktisaplar meydana getirecektir. 

Tezimizin konusu malı aslen kazanma yollarıdır. Çalışmamız iki bölümden 

oluşmaktadır. Giriş bölümünde tezin önemi ve yöntemi, birinci bölümde mal ve 

mülkiyetin tanımı ile kısımları, ikinci bölümde ise malı aslen kazanma yolları ele 

alınmıştır.  

Tez süresince ilgi ve tavsiyeleri ile yol gösteren başta değerli hocam Doç. Dr. Ahmet 

Özdemir'e, yardımlarını esirgemeyen diğer hoca ve arkadaşlarıma, eşime, kızıma ve 

oğluma en içten teşekkürlerimi bir borç bilirim. 

Recep Kesici 

Kastamonu, Haziran 2019 



iv 

 

İÇİNDEKİLER 

 

ÖZET............................................................................................................................. i 

ABSTRACT ................................................................................................................. ii 

İÇİNDEKİLER ........................................................................................................... iv 

KISALTMALAR ....................................................................................................... vii 

GİRİŞ ........................................................................................................................... 1 

ARAŞTIRMANIN KONUSU VE ÖNEMİ ................................................................. 1 

ARAŞTIRMANIN AMACI ......................................................................................... 2 

ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ .................................................................................... 3 

ARAŞTIRMANIN TEMEL KAYNAKLARI ............................................................. 4 

BİRİNCİ BÖLÜM ....................................................................................................... 6 

İSLÂM HUKUKUNDA MAL VE MÜLKİYET KAVRAMLARI ............................ 6 

1. MAL...................................................................................................................... 6 

1.1. Malın Tanımı ................................................................................................. 6 

1.2. Menfaatin Mal Kabul Edilip Edilmemesi ..................................................... 7 

1.3. Malın Çeşitleri ............................................................................................... 9 

1.3.1. Mütekavvim Mal - Gayrimütekavvim Mal ............................................ 9 

1.3.2. Mislî Mal - Kıyemî Mal ....................................................................... 10 

1.3.3. Menkul Mal - Gayrimenkul Mal .......................................................... 10 

2. MÜLKİYET........................................................................................................ 10 

2.1. Mülkiyetin Tanımı ....................................................................................... 10 

2.2. Mülkiyet Edinme Açısından Malların Kısımları ......................................... 12 

2.3. Özel Mülkiyetin Meşruiyeti ........................................................................ 13 

2.4. Mülkiyet Çeşitleri ........................................................................................ 14 

2.4.1. Tam Mülkiyet ....................................................................................... 15 

2.4.2. Nakıs Mülkiyet ..................................................................................... 15 

2.5. Mülkiyetin İktisap Çeşitleri ......................................................................... 17 

2.5.1. İhtiyari (İsteğe Bağlı) - Cebrî (Zorunlu) Olması .................................. 17 

2.5.2. Asli veya Devrî Olması ........................................................................ 17 

2.6. Meşru Olmayan İktisap Sebepleri ............................................................... 18 

İKİNCİ BÖLÜM ........................................................................................................ 23 

ASLEN İKTİSAP YOLLARI .................................................................................... 23 



v 

 

1. İHRÂZ ................................................................................................................ 23 

1.1. Muhrez Malın Özellikleri ............................................................................ 24 

1.2. Muhrez Malın Çeşitleri ............................................................................... 24 

1.2.1. AVCILIK (SAYD) ............................................................................... 25 

1.2.1.1. Saydın Tanımı ............................................................................... 25 

1.2.1.3. Avın Meşruiyeti İçin Gereken Şartlar ........................................... 26 

1.2.1.3.1. Avı İktisap Etmek İsteyen Kişide Aranan Şartlar ..................... 27 

1.2.1.3.2. Avda Aranan Şartlar ................................................................. 30 

1.2.1.3.3. Av Aletinde Aranan Şartlar ...................................................... 33 

1.2.1.4. Avın Temellük Durumları ............................................................ 35 

1.2.2. İHYÂÜ'L-MEVÂT (ÖLÜ TOPRAKLARIN İMARI) ........................ 43 

1.2.2.1. İhyâü'l-mevât'ın Tanımı ................................................................ 43 

1.2.2.2. İhyâ Edenin Hukuki Statüsü ......................................................... 45 

1.2.2.3. İhyâda Aranan Şartlar ................................................................... 45 

1.2.2.4. Arazide Aranan Şartlar ................................................................. 49 

1.2.2.5. İhyânın Keyfiyeti .......................................................................... 52 

1.2.3. OT VE AĞAÇLAR .............................................................................. 55 

2. İLTİKAT ............................................................................................................. 61 

2.1. Lukata'nın Tanımı ........................................................................................ 61 

2.2. Mülkiyet Kazanma Açısından İltikâtın Hükmü .......................................... 63 

2.3. Mültekıt ....................................................................................................... 65 

2.3.1. Hukuki Statüsü: .................................................................................... 65 

2.3.2. Sorumlulukları ..................................................................................... 66 

2.3.2.1. Mültekıtin Lukatayı İktisâbı Açısından Şahit Tutmasının Önemi 66 

2.3.2.2. Mültekıtin İktisap Öncesinde Lukatayı İlan ve Tarifi .................. 68 

2.4. Lukatanın Temellük Durumları ................................................................... 72 

2.5. Günümüzde Lukata Uygulamaları .............................................................. 77 

3. RİKÂZ (MADEN VE DEFİNE) ........................................................................ 79 

3.1. Rikâzın Tanımı ............................................................................................ 79 

3.2. Rikâz'ın Kapsamı ......................................................................................... 80 

3.3. Rikâzı Bulan Kimsenin Hukuki Statüsü ...................................................... 81 

3.4. Rikâzın Bulunduğu Yerin Hukuki Statüsü .................................................. 81 

3.5. Rikâzın Vergilendirme Açısından Hükümleri ............................................. 81 



vi 

 

3.6. Rikâzın Temellük Durumları ....................................................................... 84 

4.1. Gasbın Tanımı ............................................................................................. 90 

4.2. Tazminatın Şekli .......................................................................................... 92 

4.3. Tağyîr'in Tanımı .......................................................................................... 94 

4.4. Tağyîrin Oluşma Şartları ............................................................................. 94 

4.5. Tağyîr Edilen Ayn'nın Temellük Durumları ............................................... 96 

4.6. Günümüzde Ortaya Çıkan Gasp Çeşitleri ................................................. 101 

4.6.1. Patent Gasbı ....................................................................................... 101 

4.6.2. Sanal Veri Gasbı ................................................................................ 102 

SONUÇ .................................................................................................................... 104 

ÖZGEÇMİŞ ............................................................................................................. 110 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



vii 

 

KISALTMALAR 

 

a.g.e.    : Adı Geçen Eser 

b.    : Bin, İbn 

Bkz./bkz.   : Bakınız 

c.     : Cilt 

Çev./çev./Terc.  : Çeviri 

DİA.     : Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi 

DİB.     : Diyanet İşleri Başkanlığı 

s.     : Sayfa 

sav.    : Sallallahu aleyhi ve sellem 

t.y.     : Basım tarihi yok 

TDV    : Türkiye Diyanet Vakfı 

vb.     : ve benzeri 

v.d.     : ve diğerleri 

y.y.     : Basım Yeri Yok 

 



1 

 

GİRİŞ 

 

İnsan yaratılış itibariyle malı sevme ve sahiplenme duygusuna sahiptir. Allah Rasûlü 

(sav) "İnsan ihtiyarlasa bile, onun iki duygusu hep genç kalır: Biri çok kazanma hırsı, öteki 

çok yaşama arzusu."1 ve "İnsanoğlunun bir dere dolusu altını olsa, bir dere daha ister. 

Onun ağzını topraktan başka bir şey doldurmaz. Ama Allah, tevbe edenin tevbesini kabul 

eder."2 buyurarak insanın fıtraten dünya malına karşı duyduğu aşırı hırsı ifade 

etmiştir. İnsan tabiatındaki bu duygunun meşru dairede kontrol altına alınamaması 

hâlinde kişi kendini müstağni zanneder ve azgınlaşır. Nitekim Kur'ân-ı Kerîm'de 

bahsedilen azgın ve kibirli kimselerin çoğu bu ortak haslete sahiptir.3 Bu duygunun 

tamamen terk edilmesi hâlinde ise kişinin yoksul konuma düşeceği yine Kur'ân-ı 

Kerîm'de bildirilmiştir.4 

ARAŞTIRMANIN KONUSU VE ÖNEMİ 

 

Mal sevgisi ve sahiplenme duygusu ıslah edilmediği takdirde aşırı bir hırsa dönüşür; 

kişiyi, başkalarının mülkünü zulümle, haksız ve hileli bir şekilde elde etmeye ya da 

emek ve sermayenin ortaya koyulmadığı haksız kazanç yollarına sevk eder. 

Kur'ân-ı Kerîm'de birçok âyet-i kerîme de, Mâlik-ül Mülk ve Mün'im-i Hakîki'nin 

Allah olduğu, mülkün insana muvakkaten şükür ve imtihan maksadıyla verildiği ve 

bunlardan hesaba çekileceği hususu vurgulanır.5 Bu hakikatleri ifade eden âyetlerden 

bazıları şunlardır; "Sonra o gün, nimetlerden mutlaka hesaba çekileceksiniz."6, "Yakında 

sizi de hesaba çekeceğiz, ey cinler ve insanlar!  O halde, Rabbinizin hangi nimetlerini 

yalanlıyorsunuz?"7 

Bu ve benzer âyetler; Allah Teâlâ'nın evren üzerindeki hâkimiyetini ve mutlak 

tasarruf yetkisini, mü'mine malının başında bir bekçi olduğunu, mutlak hürriyetle 

                                                 
1 Buhârî, Muhammed b. İsmail, Sahîh-i Buhârî, Dârü tuki'n-Necat, Beyrut 2001, Rikak 5; Müslim b. Haccac,                         

  Sahîh-i Müslim, Dâru'l-ihyâu'l-terasu'l-arabî, Beyrut 1955, Zekât 115. 
2 Buhârî, Sahîh-i Buhârî, Rikak, 10; Müslim, Sahîh-i Müslim, Zekât, 116-119. 
3 Bkz. Kehf 18/32-34, Kalem 17-33, Kasas 28/76-83, 96/Alak 6-7. 
4 Bkz. İsrâ 17/29. 
5 Bkz: Yâsin 38/83, Hûd 11/56, Mâide 5/120, Âl-i İmran 3/26, Maide 5/17, Tevbe 9/116,  En'am 6//12. 
6 Tekâsür 102/8. 
7 Rahmân 55/31-32. 



2 

 

dilediği gibi tasarruf edemeyeceğini ve her tasarrufunda Allah'a karşı sorumlu 

olduğunu bildirir. Bu hakikat, kişilerin de mülkiyet hakkına sahip olmasına hukuki 

mana da engel teşkil etmemektedir. Cenâb-ı Hakk, her mülkün hakiki Mâlik'i olduğu 

hakikatini defalarca vurgulamasında insanların idrakine açık ya da kapalı olan birçok 

hikmet vardır. Bu tekrarlardan çıkarılabilecek hikmetlerden biri; kişiye, mülkün asıl 

sahibinin Allah olduğu, muvakkaten imtihan maksadıyla emanet olarak verildiği8 

şuurunu kazandırmaktır. Bu şuurla mü'min bilir ki izzet, şeref, mal, mülk hepsi 

Allah'tandır. Mün'im-i Hakîkî O'dur. Mülkü dilediğine dilediği kadar ihsan eder. 

Ancak burada kaderin payı kadar kişinin iradesi de önemli rol oynamaktadır. Kişi 

Rahman'ın rızık kazanma yollarını takip ederek, esbaba sarılarak mülkün sahibi 

olabilir. Bu bir fiilî duadır. Kişi yeterli çabayı göstermekle Allah'tan hazinelerinden 

kendisine ihsanda bulunmasını talep etmiş olur. Mü'min, Allah'a tevekkül eden 

kimsedir. 

Bu hakikatlerin idrakinde olan kişi, malı aslen iktisabı sırasında kendisini uhrevi 

sorumluluklardan muaf tutacak helal yolları bilmesi önem taşımaktadır. İktisabına 

niyet edilen malın ve başvurulan usulün Şâri'in rıza göstermediğine delâlet veya 

işaret eden hususları barındırması veya başkalarının hukukunu ihlal edecek durumları 

içermesi hâlinde, müktesip kimse için dünyevi ve uhrevi müeyyidelerin uygulanması 

kaçınılmaz olur.  Bu hususlar göz önüne alındığında mü'min kimseler için iktisaba 

konu malda ve kazanım usullerinde bulunması gereken şartların bilinmesi önem arz 

etmektedir. 

ARAŞTIRMANIN AMACI 

 

Mü'min'in mülk hakkındaki itikadı, kendisinde Allah'a karşı sorumluluk düşüncesini 

oluşturur. Bu hakikatin bilincine vakıf olan mü'min, mülkün kazanılması ve tasarrufu 

hususunda Allah ve Rasûlü'nün beyanlarını, açık nasların olmadığı durumlarda, 

Şâriî'nin rızasını tespit noktasında ulemânın yapmış oldukları ictihadlarını benimser, 

kavillerine kıymet verir.  

İslâm fıtrat dinidir. Bu sebeple İslâm, kişinin mülkiyete olan iştiyakını normal görür 

ve bu hislerin tatmini ile ıslahını öğretir. Hayatın her alanına müdahil olan İslâm, en 

                                                 
8 Bkz. Bakara 2/155-188,  Nisâ 4/10. 



3 

 

önemli mevzulardan biri olan mülkiyet hakkında da temel hakların muhafaza 

edilmesi, malın meşru yollardan elde edilmesi, insanların mallarına haksız tecavüzün 

önüne geçilmesi adına özel bir bakış açısına sahiptir. Bu tezde Allah'a karşı 

sorumluluk bilincinde olan kimseleri hak ihlalinden kurtarmak maksadıyla 

mülkiyetin aslen iktisap yollarının meşru yöntemlerini göstermek hedeflenmektedir.  

ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ 

 

Tezin yazımında konular incelenirken öncelikle ilgili âyet ve hadisler zikredilmiştir. 

Hadislerin kaynak gösteriminde bölüm adı ve numarasına yer verilmiş, Ahmed b. 

Hanbel'in Müsned'i ve İmam Mâlik'in Muvatta'sında ise sadece cilt ve sayfa 

numaraları verilmiştir. Zikredilen naslardan bazılarına ulemânın yapmış oldukları 

yorumlar aktarılmış ve değerlendirilmiştir. 

 

Bu tezde klasik ve muasır fıkıh kitaplarından mülkiyetin aslen iktisap yolları 

hakkında verilen ictihadlar incelenmiş ve görüşler hakkında yorumlar yapılmıştır. 

İhtilaflı görüşlerde muhalif görüş sahipleri ile karşı görüş sahiplerinin delilleri 

zikredilip karşılaştırılması yapılmıştır. Tercihi gerektirecek durumlarda mezhep 

imamlarından hücceti en muteber olana, bu noktada müsavi olmaları durumunda 

toplumun maslahatına en uygun olan görüşün tercihi yoluna başvurulmuştur.   

Kaynak eserlere atıf yapıldığında ilk kullanıldığı yerde eser ve müellif bilgileri tam 

olarak aktarılmış, sonraki kullanımlarda ise kısaltma yapılarak gösterilmiştir. 

 



4 

 

ARAŞTIRMANIN TEMEL KAYNAKLARI 

 

Tez hazırlanırken mütekaddim ve müteahhir fakihlerin yazmış oldukları eserlerdeki 

mülkiyeti aslen iktisap yolları ile ilgili bölümler analiz edilmiştir. Klasik ve muasır 

eserler incelenirken genellikle en bilinen eserler incelenmiştir. Bu eserler 

başvurulmada temel kaynak eserler olmaları, bilgileri sistematik bir şekilde 

sunmaları en önemli tercih sebebidir. Araştırmanın tamamına dayanak kabul edilen 

eserlerin başlıcaları şunlardır; 

Hanefî mezhebinin görüşlerini tespit maksadıyla en çok müracaat edilen eserler; 

Serahsî'nin "el-Mebsût" isimli eseri, Merğînânî'nin, "el-Hidâye" si, Mevsılî'nin "el-

İhtiyâr" ile "el-Fetâva'l-Hindiyye" adlı eserlerdir. 

Şâfiî mezhebinin görüşleri incelenirken müracaat edilen eserler; İmam Şâfiî'nin "el-

Üm" adlı eseri, Şîrâzî'nin "el-Mühezzeb"i, Şirbînî'nin "Muğni'l-muhtâc"ı başvurulan 

kaynaklardır. 

Mâlikî mezhebinin görüşlerinde ise İmam Mâlik "el-Muvatta" ve "el-Müdevvene", 

İbn Rüşd "Bidâyetü'l-müctehid", Derdîr "eş-Şerhu'l-kebîr" adlı eserleridir. 

Hanbelî mezhebinde de İbn Kudâme'nin "el-Muğnî", Ahmed b. Hanbel'in "el-

Müsned" ve "Muhtasaru'l-hırâkî" adlı eserlere müracaat edildi. 

Teze konu mevzular incelenirken mezhep imamlarının görüşlerinin tespitinde destek 

edinmek adına Abdullah Cezîrî'nin "Dört Mezhebe Göre İslâm Fıkhı" ve Zühaylî'nin 

"İslâm Fıkhı" adlı eserinlerine de başvurulmuştur. Günümüzde uygulanabilirlik 

alanları hakkında güncel görüşler edinmek adına Cezîrî ve Zühaylî'nin eserlerinin 

yanı sıra Fahri Demir'in "İslâm'da Mülkiyet Hakkı ve Servet Dağılımı" isimli eseri ve 

Celal Yeniçeri'nin "İslâm İktisadının Esasları" eseri, yayınlanan makalelerden ve 

Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi'ndeki ilgili maddelerden istifade 

edilmiştir.  

Konu ile ilgili hadislerin tespitinde temel hadis kitaplarından yararlanılmıştır. Yine 

Hz. Peygamber'den itibaren ilk iki asra ait rivayet ve uygulamaları içermesi 

nedeniyle Ebû Ubeyd'in "Kitâbü'l-emvâl" adlı eserine de müracaat edilmiştir. 



5 

 

Konular ile ilgili hadislerin şerhlerine müracaat etme hususunda Ahmed Naim'in 

"Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i sarîh Tercümesi ve Şerhi" adlı eseri, Tahâvî'nin 

"Şerhu me'âni'l-âsâr" adlı eseri, Ahmed Davutoğlu'nun tercüme ile şerhini yaptığı 

İbn Hacer Ali b. Muhammed el Askalânî'nin "Büluğ'ül-meram Tercümesi Şerhi - 

Selamet Yolları" adlı kitaplardan istifade edilmiştir. 

 

Teze konu kavramların ıstılah manalarına genellikle Türkiye Diyanet Vakfı İslâm 

Ansiklopedisi ve Ömer Nasuhi Bilmen'in "Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye 

Kamusu" adlı eserinden yararlanılmıştır. Bu eserlere ek olarak terimlerin izahında 

Muhammed Ebû Zehra'nın "el-Milkiyye ve nazariyyetü'l-akd fi'ş-şeriati'l-İslâmiyye" 

adlı eseri, "Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye"nin ve Muhammed Kadri Paşa'nın "Mürşidü'l-

hayrân ila mârifeti ahvâli'l-insan" adlı eserinin ilgili maddeleri, Ebû Hasan el-

Mâverdî'nin "el-Ahkâmü's-sultâniyye" adlı eseri ve Râğıb el-Isfahânî'nin "el-

Müfredât" adlı eserinden faydalanılmıştır. 

 

Resmî kurumların görüşlerinin tespiti amacıyla da kurumların resmî internet 

sitelerine ve yönetmeliklere başvurulmuştur. 

  



6 

 

BİRİNCİ BÖLÜM 

İSLÂM HUKUKUNDA MAL VE MÜLKİYET KAVRAMLARI 

1. MAL 

 

Mülkiyet iktisabının konularından biri olması nedeniyle mal hakkında bilgi verilmesi 

zaruridir. Ayet ve hadisler de mal kelimesi genellikle kişilerin sahip oldukları serveti 

ve mülkiyeti ifade eder.9 Ancak mülkiyetin anlamı fıkıh literatüründe mezheplerin 

malın kapsamına farklı yaklaşımları nedeniyle değişiklik arz etmektedir. 

1.1. Malın Tanımı 

 

Mal kelimesi, Arapça bir kelime olup çoğulu emvâldir ve sözlükte sahip olunan her 

şey anlamına gelmektedir.10 Terim manası olarak ise aynî haklara ve hukuki işleme 

konu olabilen nesne olarak tanımlanır.11 Temeli Hanefî mezhebinin görüşleri olan 

Mecelle'de mal şu şekilde tarif edilir; "Mal; tab'-ı insanî maîl olup da vakti hâcet için 

iddihar olunabilen şeydir ki, menkule ve gayrimenkule şâmil olur."12 Bu madde "Mal, onda 

münâfese ve bezl cârî olan şeydir." şeklinde tadil edilmiştir.13 

Kur'an'da mal kelimesi tekil ve çoğul olarak servet, birikim, insanların sahip 

oldukları mülkiyetleri ifade tarzında seksen altı yerde geçmektedir. Fıkıh ilminde ise 

farklı anlamları çağrıştıracak şekillerde kullanılmıştır. Kelime tek başına 

kullanıldığında servet, kişiye ait mülkiyet gibi anlamları ifade ederken çoğul 

kalıbıyla kullanıldığında umuma ait haklar, kul hakları, devlete ait gelirleri ifade 

eder.  

                                                 
9  Bkz. Bakara 2/188-261-264, Nisâ 4/2-10; Tevbe 9/34, Buhârî, Büyû, 7. 
10 İbn Manzûr, Ebû'l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem, Lisânü'l-arab, Dârul-hadit, 2006, Basım Yeri  

    Yok, c.VIII, s. 186. 
11 Muhammed Kadri Paşa, Mürşidu'l-hayran İla marifeti ahvâli'l-insan, Matbaatüʼl-kübrâ el-emîriyye,  

    Bulak 1891, mad.1, s.3; Muhammed Ebû Zehra, el-Milkiyye ve nazariyyetü'l-akd fi'ş-Şeriati'l-İslâmiyye,  

    Dârü'l-fikri'l-arabi,1976, Basım Yeri Yok, s.47. 
12 Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye, 126. Mad; Ali Haydar, Dürerü'l-hükkâm şerhu mecelleti'l-ahkâm, Dârü'l- 

    alemi'l-kütüb, Beyrut, 2008. s.115. 
13 Cerîde-i Adliyye, Ağustos 1340, Yıl 2, sy. 25, s. 894. 



7 

 

Fiilen mülkiyet altına alınan ve kendisinden faydalanılan menkul ve gayrimenkul her 

şey mal olarak kabul edilir. Henüz ihrâz edilmeyen fakat ihrâzı mümkün olan şeyler 

de mal olarak nitelenebilir. Misal olarak denizdeki balık, doğadaki hayvanlar 

verilebilir. Mülkiyet altına alınmayan fakat kendisinden faydalanılan ilim, sağlık, 

güneş ışığı, hava sıcaklığı gibi şeyler mal olarak değerlendirilmez.14  

1.2. Menfaatin Mal Kabul Edilip Edilmemesi 

 

Fiilen mülkiyet altına girip kendisinden faydalanılan şeylerin mal olarak kabul 

edilmesinde mezhepler arasında ittifak vardır. Ancak maldan kaynaklı menfaatin de 

mal olarak kabul edilebilirliği noktasında ihtilaf vardır. Hanefîlere göre; menfaat 

müteallik haklardır ve kendi başlarına var olan bir mal olarak kabul edilmez. Çünkü 

menfaat fiziki bir şey değildir, ma'dûmdur. Bu sebeple ihrâzı ve mülkiyet altına 

alınması mümkün değildir. Menfaat, malın kendisiyle var olan bir şeydir ve mal 

olmasaydı menfaat de olmayacaktı. Bu yüzden maldan kaynaklı mürûr, şirb, mecrâ 

gibi irtifak hakları mal ile ilgili olsa da mal olarak kabul edilemezler.15 Ancak 

menfaatin icâre akdinde olduğu gibi akit konusu olması durumunda ise menfaatin 

ma'dûm olması ve müstecirin kullanımıyla meydana gelmesi nedeniyle menfaat 

istihsânen mal kabul edilir.16 

Diğer mezheplerde ise mala bağlı bulunan menfaatlerin temliki mümkün olmadığı 

için mal kabul edilmeseler bile menfaatler hükmen mal niteliğinde değerlendirilir. 

Çünkü malın kendisine sahip olan kimse menfaatine de sahip olur. Menfaat her ne 

kadar maldan kaynaklı da olsa mala sahip olmaktan maksat maldan beklenen 

menfaatin mülkiyet altına alınmasıdır.17 Süyûtî, menfaatin de mal gibi temliki 

mümkün olduğundan menfaatin mülk olduğunu söyler.18 Hatta hür kişinin bedenini 

istifadeye sunması da menfaat türünden olması nedeniyle erkeğin kadının 

bedeninden menfaatlenmesi açısından nikâh akidleri de icâre gibi konusu menfaat 

                                                 
14 Vehbi Zühaylî, İslâm Fıkhı Ansiklopedisi, (Çeviren: Ahmet Efe v.d.) Risale Yayıncılık, İstanbul 1990, c.VI,  

    s.38. 
15 Serahsî, el-Mebsût, Dârü''l-marife, Beyrut 1993, c.XI, s.78; Ali Haydar, Dürerü'l-hükkâm, c.I, s.228-795;   

    Zühaylî, İslâm Fıkhı, c.VI, s.39; Hasan Hacak, “Menfaat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,  

    Ankara 2004, c. XXIX, s.133. 
16 Ali Haydar, Dürerü'l-hükkâm, c.I, s.439; Serahsî, el-Mebsût, c.III, s.52. 
17 Abdurrahman b. Ebî Bekr Süyûtî, el-Eşbah ve'n-nezâir fî kavâid ve furuu fıkhi'ş-Şafiîyye, 1959 y.y,  

    s.316;  Ebû Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadır b. Abdullah Zerkeşi (nşr. Teysîr Fâik Ahmed  

    Mahmûd), el-Mensur fi'l-kavâid, Vezaretü'l-evkaf ve'ş-şuuni'l-İslâmiyye, 1986 y.y, c.I, s.73. 
18 Süyûtî, el-Eşbah ve'n-nezâir, s.316. 



8 

 

olan akitlere benzetilmiş, bu durum mülkiyet bahislerinde değerlendirilmiştir.19 

Menfaatler sadece akit konularıyla sınırlı tutulmamış, ayn üzerinde gerçekleşen 

işlemlerin menfaat üzerinde de gerçekleşeceği ve aynı hukuki neticeleri doğuracağı 

söylenilmiştir.20 

Menfaatin mal kabul edilip edilmemesi açısından ortaya çıkan meselelerin hukuki 

neticeleri de farklılık arz eder. Hanefîlere göre menfaat, ma'dûm olduğu için gasp ve 

itlafı mümkün değildir. Bu sebeple menfaatin tazminine gerek duymazlar. Çünkü 

tazmin edilmesi için menfaatin niteliği olan bir ayn sınıfından olması gerekir ki bu da 

mümkün değildir. Misal olarak; bir kimse, bir şahsın gayrimenkulünü bir sene izinsiz 

kullanmış olsa, faydalanmış olduğu menfaatten dolayı herhangi bir tazminat 

ödemekle mükellef değildir. Menfaatin kullanımı sırasında malın kendisinde eksiklik 

veya kusur oluşma hâli bu hükümden müstesnadır. Yine bir kimse bir gayrimenkulü 

bir seneliğine kiralamış olsa, kira müddeti dolmadan müstecirin vefat etmesi hâlinde 

menfaat mal kabul edilmediği için kalan menfaat hakkı vârislerine tevarüs etmez.21 

Cumhura göre ise menfaatler, maldan bağımsız müstakil hüviyete sahip olup hukuki 

neticeleri bakımından mala denk tutulmuştur. Bu sebeple bir menfaati gasbeden kişi, 

ister o menfaati kullanmış ya da kiraya vermiş ya da hiç kullanmamış olsun, elinde 

bulunduğu sürece menfaati tazmin etmekle mükelleftir. Müstecirin vefatı hâlinde de 

menfaat vârislerine tevarüs eder.22 Mal sahibi mülkünü satmış olsa bile müstecirin 

menfaat hakkı sakıt olmaz. Hatta Şâfiî fakihlerine göre bir akarın menfaatine vakıf 

veya vasiyet yoluyla sahip olan kimse, kendisine başkasının faydalanmaması şartı 

koşulmamış ise sahip olduğu menfaati başkasına iâre edebilir ya da ondan gelir elde 

edebilir.23 

Hanefîlerin görüşleri mal sahiplerini zaman zaman mağdur etmesi nedeniyle vakıf 

malları ve yetimlere ait mallar bu hükümden muaf tutularak tazmin yoluna 

gidilmiştir.24 Günümüzdeki teknolojik gelişmelerin getirdiği maldan kaynaklı 

                                                 
19 Bkz. Zerkeşî, Mensûr fi'l-kavâid, c.III, s.211. 
20 Hacak, "Menfaat", DİA, c. XXIX, s.133. 
21 İbn Âbidîn, Reddü'l-muḥtâr ale'd-dürri'l-muḫtâr, Dârü'l-fikr, Beyrut 1992, c.IV, s.3; Mergînânî, el-Hidâye, 

    (Çeviren: Ahmed Meylânî), Kahraman Neşriyat, İstanbul, Basım Yılı Yok. c.IV, s.22; Zühaylî, İslâm Fıkhı.  

    c.VI, s.39 
22 Zerkeşî, el-Menşûr fi'l-kavâid, c.II, s.402; Suyûtî, el-Eşbah ve'n-nezâir, s.327. 
23 Hâtib Şirbinî, Muğni'l-muhtâc ila marifeti maani elfâzu'l-minhâc, Dârü'l-kütübi'l-alemiyye, 1994 Basım  

   Yeri Yok, c.ll, 289-90. 
24 M. Akif Aydın, "Gasp", DİA, İstanbul 1996, c.XIII, s.389. 



9 

 

menfaatlerin daha ziyade yaygın olması, menfaatin mal olarak kabul edilmesi hâlinde 

izinsiz kullanımlarda hukuki yaptırım oluşarak mütecaviz kimseleri haksız 

fiillerinden caydırması ve menfaatin mal kabul edilmemesi hâlinde müstecirin 

menfaatinin vârislerine tevarüs etmemesi örneğindeki gibi haksızlıkların oluşabilme 

ihtimali nedeniyle cumhurun görüşü tercihe daha şayandır. 

1.3. Malın Çeşitleri 

 

Günümüzde eşya hukuku altında kişilerin mal üzerinde hâkimiyet ve tasarrufları, bu 

malların türleri, diğer kişilerle olan ilişkileri sistematik hale getirilmiştir. Fakihler 

fıkhî hükümlere etkileri açısından malları çeşitli şekillerde sınıflandırmışlardır. 

Bunlardan bazıları şunlardır: 

1.3.1. Mütekavvim Mal - Gayrimütekavvim Mal 

 

Mütekavvim mal; insanın mülkiyeti altında olan ve istediği zaman kendisinden 

faydalanabilme imkânı olan ve faydalanma hususunda şer'an bir engeli bulunmayan 

mala denir. Bir malın mütekavvim olabilmesi için hiyazet altına alınabilmesi ve 

faydalanma hususunda şeri bir engelin bulunmaması şarttır.25 

Gayrimütekavvim mal; hiyazet altına alınmamış olan mallar ile zarurî haller 

haricinde kendisinden faydalanılmaya şeri olarak müsaade edilmeyen mallara denir. 

Bu sebepledir ki ihrâz edilmemiş doğadaki hayvanlar da mal olarak kabul edilir. 

Ancak hiyazet altına alınmadığı için Gayrimütekavvim mal sınıfındandır. 

Kendisinden faydalanılması haram kılınan içki, domuz eti gibi mallar müslüman için 

gayrimütekavvim mal sayılır.  Müslüman olmayan kimseler içinse mütekavvim mal 

olarak değerlendirilir. Bu sebeple müslüman bir kimsenin Gayrimütekavvim mallar 

ile yapmış olduğu alım-satım, icâre, hibe gibi tasarruflar geçerli değildir. Müslümana 

ait içkinin dökülmesi ya da domuzunun telef edilmesi durumlarında da eylemi yapan 

kişi tazminle mükellef olmaz. Fakat bu eylem, zimmî bir kimsenin malına karşı 

yapılırsa fail tazminle mükellef olur. Çünkü onlar için bu mal mütekavvimdir.26 

                                                 
25 Mecelle, 127. Mad.; Ali Haydar, Dürerü'l-hükkâm, c.I, s.116. 
26 İbn Âbidîn, Reddü'l-muḥtâr, c.IV, s.125; Zühaylî, İslâm Fıkhı, c.VI, s.39. 



10 

 

1.3.2. Mislî Mal - Kıyemî Mal 

 

Mislî mal; çarşı pazarda az farklarla benzerlerini bulabileceğiniz, aynı cinsten olup 

ölçü ve tartı ile satılabilen mallardır. 27 Misal olarak; altın ve gümüş niteliğindeki 

mallar tartıyla, zeytinyağı ve meşrubat gibi sıvı niteliğinde olan mallar da ölçüyle 

satılır ve cüzî farklarla benzerleri bulunabilir. Fabrika üretimi olan malların, ham 

maddeleri ve nitelikleri aynı sınıftan mallar ise bunlar da mislî mal sınıfına girer. 

Mislî malların telef edilmesi hâlinde misliyle tazmini gerekir.28 

Kıyemî mal; çarşı ve pazarda benzeri bulunmayan, bulunursa da bariz farkları olan 

mallardır.29 Gayrimenkuller, hayvanlar, kıymetli yüzükler, el işleme sanatları, el 

yazması kitaplar kıyemî mallara örnek olarak gösterilebilir. Kıyemî malların telef 

edilmesi hâlinde kıymetiyle tazmini gerekir.30 

1.3.3. Menkul Mal - Gayrimenkul Mal 

 

Menkul mal; bir yerden bir yere nakledilmesi, yerinin değiştirilmesi mümkün olan 

nukûd ve hayvanat gibi taşınabilir nitelikteki mallardır. Gayrimenkul mal ise bir 

yerden bir yere nakledilmesi mümkün olmayan, nakledilmesi hâlinde niteliği bozulan 

ev, arazi gibi mallardır ki bunlara "akar" denir.31 

2. MÜLKİYET 

 

Malın tanımı ve çeşitlerini açıkladıktan sonra bu malları sahiplenmeyi ifade eden 

mülkiyetin anlamı ve kısımlarını açıklamak gerekir.  

2.1. Mülkiyetin Tanımı 

 

Mülkiyet; aslen Arapça bir kelime olup mülk veya milk mastarından türetilmiş bir 

isimdir. Milk, sözlükte sahip olunan ve kendisiyle tasarrufta bulunulan şey, 

kendisinde tasarruf edilebilecek şeyleri güç ile elde etmek olarak tarif edilmektedir.32 

                                                 
27 Mecelle 145. Mad; Ebû Zehra, el-Milkiyye, s.56; Süyûtî, el-Eşbah ve'n-nezâir, s.361. 
28 Mergînânî, el-Hidâye, c.IV, s.5.  
29 Mecelle 146. mad.; Ebû Zehra, a.g.e, s.55. 
30 Mergînânî, el-Hidâye, c.IV, s.6; 
31 Mecelle 128-129 mad.; Ali Haydar, Dürerü'l-hükkâm, c.I, s.116-117;  Kadri Paşa, mad.2-3; Ebû Zehra,  

    a.g.e, s.59. 
32 İbn Manzûr, Lisânü'l-arab, c.VIII, s.363; İbrahim Mustafa v.d., Mu'cemü'l-vasît, Mektebe şurûgu  



11 

 

Fıkıh kitaplarında ise, insanın sahibi ve her türlü tasarrufuna yetkili olduğu mal veya 

menfaat olarak tanımı yapılır.33 

Mülkiyet kavramı ise, sözlükte, bir şeyi mülk edinmek veya ele geçirmek anlamına 

gelmektedir.34 Fıkıh ıstılahında mülkiyet; şeriatın kabul ettiği belli bir malı bir şahsa 

ait kılan alaka, aidiyet, bir ayn veya menfaat üzerinde varlığı kabul edilen ve ait 

olduğu kimseye haddizatında bizzat faydalanma, bundan feragat ettiği takdirde 

karşılığını alma yetki ve iktidarını bahşeden hukuki bir hüküm olarak tanımı 

yapılır.35  

Aslında klasik fıkıh kitaplarında mülkiyet tabirinin tek bir kelime olarak tanımı 

yoktur. Milk kelimesinden türemiş olan kelimeler üzerinden mülkiyetin tanımı 

yapılmıştır. Fıkıh literatüründe milk kelimesi, mülkiyet anlamından ziyade şahsi 

hakları da ifade ettiği için mülk kelimesine göre daha şümullü bir terimdir. Batı 

hukukunda "property" terimiyle ifade edilen mülkiyet, İslâm hukukunda milk 

terimine tabi birçok terimle ifade edilir. Bu sebeple mülkiyet, fıkıh literatüründe 

"milkü'l-ayn ve'l-menfaa, el-milkü'l-kâmil, el-milkü't-tâm" gibi kısımlara ayırıldığı 

görülmektedir.36 Mecelle'ye de baktığımızda mülkiyet kelimesinin mülk kelimesi 

gibi özel bir tanımı bulunmaz. Sadece 369. maddesinde "Bey'-i mün'akidin hükmü 

mülkiyettir. Yani müşterinin mebîe ve bâyiin semene mâlik olmasıdır." ifadesi yer alır ve 

"ahkâm-ı emlâka dâir bâzı kavâid" başlığı altında bu hakkın kullanılmasında riayet 

edilecek kurallardan bahsedilir.  

 

Istılah manasından da anlaşıldığı üzere mülkiyet; aynın üzerindeki hakların en 

mutlak ifadesidir, bu hakların kullanımında başkalarının izni veya tasarruf yetkisi 

yoktur, mülkten faydalanma hakkı sadece sahibine aittir. Malikin yaşça küçük 

olması, mecnun, matuh veya sefih olması gibi şeri bir engeli bulunmadığı müddetçe 

mülkte mutlak tasarruf hakkına sahiptir. Aksi halde tasarruf yetkisi vasilerine aittir. 

                                                                                                                                          
    düveliyye, Kahire 2011, s.922; Râğıb el-Isfahânî, el-Müfredât, Dârü'l-kalem, Beyrut 1992, s.775.  
33 Vehbe Zühaylî, İslâm Fıkhı, c.VII s.11; Ömer Nasuhi Bilmen, Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye  

     Kamusu, Bilmen Yayınevi İstanbul 1985, c.VI, s.9; Mecelle, 125. Mad.; Suyûtî, el-Eşbah ve'n-nezâir, s.326. 
34 İbrahim Mustafa, Mu'cemü'l-vasît, a.g.e, 922. 
35 Ahmed Abdurrahman Cüneydil, et-Temellük fi'l-İslâm, Alemü'l-kütüb, Riyad 1390, s.13; Zühaylî,  

    İslâm Fıkhı,  c.V, s.49. 
36 Kadri Paşa, Mürşidü'l-hayrân, md.11, s.4. 



12 

 

Onlar da mülkün mülkiyetine sahip olmadıkları için diledikleri gibi tasarrufta 

bulunamazlar. 37 

2.2. Mülkiyet Edinme Açısından Malların Kısımları 

 

Mülk edinilebilmesi açısından mal, üç bölüme ayrılmaktadır:  

1- Mülk edinilmesi mümkün olmayan ve hiçbir şahsın malik olamayacağı mallardır. 

Bu mallar; devlete ait mallar ve tüm kamunun ortak olduğu yerler olup buralarda 

kimsenin özel mülkiyet kurma hakkı yoktur. Bu malları kısaca devlete ait malî 

mâmelek, araziler, sanayi tesisleri, işletmeler, yollar, köprüler, devlet binaları, 

demiryolları, hava alanları ve benzeri hizmet malları olarak belirtebiliriz. Devlet bu 

yerleri, asli hüviyetlerini kaybettiklerinde, ihtiyaç kalmadığında ya da toplumun 

başka maslahatları adına kiralayabilir veya satabilir, her türlü tasarruf hakkı saklıdır. 

Tabiat gereği olan yer altı kaynak suları, deniz, nehir, göl gibi yerlerde devlet dâhil 

kimsenin özel mülkiyeti altına giremez. Bu yerler tüm kamunun istifade edebildiği 

ortak alanlardır. Herkes nasıl hava, güneşten istifade ediyorsa, deniz, nehir, göl gibi 

yerlerden de iştirak ve intifa hakkına sahiptir.38 

2 - Şeriat haram kıldığı için temellüküne müsaade edilmeyen mallardır. Bunlara 

misal olarak içki, akıtılmış kan, domuz, murdar hayvanlar, putlar gösterilebilir.39 

Zaruret hâlinde bunlardan, sınırı aşmadan istifade etmeye ruhsat vardır.40 Bir de 

şeriatın özel bir neden olmaksızın temellükünü câiz kılmadığı mallar vardır ki 

bunlara misal olarak, vakıf arazileri ve vakfa ait mallar verilebilir. Vakfa ait arazi ve 

mallar satılamaz. Ancak vakfın çözülmesi, malın helak olması veya masraflarının 

çoğalması sebep gösterilerek mahkeme kararı ile vakfedilen mal yerine başka bir 

malın değiştirilmesine hükmedilebilir.41 

                                                 
37 Zühaylî, İslâm Fıkhı, c.V, s.49; el-Fetâva'l-Hindiyye, (Çeviren: Mustafa Efe) Akçağ Yayınları, Ankara 1983,  

   c.X, s.478. 
38 Ebûl Hasan Mâverdî, el-Ahkâmü's-sultâniyye, İslâm'da Hilafet ve Devlet Hukuku, (Çeviren: Dr. Ali Şafak),  

    Bedir Yayınevi, İstanbul 1976, s.215; Cüneydil, Temellük fi'l-İslâm, s.18; Mecelle 1264; Halit Çalış, İslâm  

    Hukukunda Özel Mülkiyet ve Sınırlamaları, Yediveren Yayınları, Konya 2004, s.5; Erkal, a.g.e, c.VI, s.90;  

    Mecelle, 1235, 1237, 1238. mad; Ali Haydar, Dürerü'l-hükkâm, c.III, s.250, 251. 
39 Bkz. En'am 6/145; Buhârî, Büyû, 102; Müslim, Müsakat 71, İbn Mâce, Sünen İbn Mâce, Dârü'l-kütübi'l- 

    ilmiyye, Lübnan, 1971, Ticaret 11. 
40 Bkz. Bakara 2/173. 
41 el-Fetâva'l-Hindiyye, c.IV, s.572, Mergînânî, el-Hidâye, c.II s.31; Zühaylî, İslâm Fıkhı,  c.V s.50; Çalış,   

    a.g.e, s.61. 



13 

 

3- Her zaman temellükü câiz olan mallardır. Birinci ve ikinci maddelerde geçen 

mallar haricindeki her türlü mal bu sınıfa dâhildir.42 

2.3. Özel Mülkiyetin Meşruiyeti 

 

Özel mülkiyet, isminden de anlaşılacağı üzere bir şahsın, bir malın kendisine ve 

menfaatine sahip olmasıdır. Öncelikle şu husus bilinmelidir ki; özel mülkiyet hakkı, 

İslâm'ın ihdas ettiği bir hak değildir. İslâm'dan önceki dönemlerde de özel mülkiyet 

ifade eden akitler, miras, himâ, mirba gibi uygulamalar mevcuttu. İslâm bu 

uygulamaları iptal etmemiş, her bir uygulamaya şahısların ve mülke konu olan malın 

ihtiva ettiği hususlara göre farklı hüküm ve şartlar ihdas ederek mevcut uygulamayı 

ıslah etmiştir. Misal olarak verilmek gerekirse İslâm, cahiliye döneminde nüfuzlu 

kişilerin belli arazileri kendi malları için otlak olarak kullanmalarının adı olan himâ 

sistemini ıslah ederek, bu arazileri kişilere ait özel mülkiyet statüsünden çıkartmış, 

umumun faydalanacağı araziler sınıfına dâhil etmiştir.43 

Kur'ân-ı Kerîm'deki mülkiyet ile ilgili âyetlere bakıldığında üç grup mülkiyetten 

bahsedilmektedir. Birincisi; Allah'a ait olan mutlak mülkiyet,44 ikincisi; umuma aitlik 

ifade eden mülkiyet,45 üçüncüsü ise kişilere aitlik ifade eden mülkiyet beyanlarıdır.46  

Kur'ân-ı Kerîm'de insanın mallar ile imtihan olunacağını47 ifade eden, bu mallar 

hakkında zekât emrini içeren48 birçok âyet-i kerîme mevcuttur. Bu emrin yerine 

getirilebilmesi, kişinin şahsına ait bir mülke sahip olmasıyla mümkündür. Yine 

Kur'ân-ı Kerîm'de hırsızlığı, başkalarının mallarını batıl yollarla tüketmeyi, zimmete 

geçirmeyi nehyeden ve failini dünyevi ve uhrevi müeyyidelerle tehdit eden birçok 

âyet mevcuttur.49 Bunların gerçekleşmesi de kişilerin hususiyet ifade eden mallara 

sahip olması ve bu malların mütecaviz kimseler tarafından haksız irtikâbı sonucu 

mümkündür. Yine Kur'ân-ı Kerîm'de kişinin ölmesi hâlinde sahip olduğu malların 

                                                 
42 Kadri Paşa, Mürşidü'l-hayrân, m.4, s.4; Zühaylî, İslâm Fıkhı, c.V s.50; Dr. M. Yûsuf Musa, "Mülkiyet ve  

   Bölümleri", DİB Dergisi, 86-87. Sayı, c. 8 s.210; Cüneydil, a.g.e, s.18. 
43 Fahri Demir, İslâm Hukukunda Mülkiyet Hakkı ve Servet Dağılımı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları,  

   Ankara 2012, s.139-141; Hasan Hacak, "İslâm Hukuk Düşüncesinde Özel Mülkiyet Anlayışı" M.Ü. İlâhiyat  

   Fakültesi Dergisi c. 29 (2005/2), s.104-105. 
44 Bkz. Yâsin 36/83, Hûd 11/56, Mâide 5/120, Âl-i İmran 3/26. 
45 Bkz. Bakara 2/215-273, Enfâl 8/41, Tevbe 9/60. 
46 Bkz. Bakara 2/43-110, Nisâ 4/6. 
47 Bkz. Bakara 2/155-264, Âl-i İmran 3/186, Nisâ 4/10. 
48 Bkz. Baraka 2/43-110, Tevbe 9/11, Nur 24/56.  
49 Bkz. Nisâ 4/2-10-29-161, Maide 5/38. 



14 

 

vârislerine nasıl intikal edeceğini ifade eden miras hukuku hakkında geniş bilgiler 

verilmiştir.50 

Hz. Peygamber'de mubah malların ilk olarak ele geçirilmesi51 ve ölü arazinin emek 

verilip faydalanılır hale getirilmesi neticesinde kişiye ait olması,52 emek neticesi elde 

edilenin en hayırlı olduğu,53 başkalarına ait malların haksız bir şekilde ele 

geçirmenin haramlığı,54 malı uğrunda ölen kimsenin şehit olacağını55 ihtiva eden 

hadisler ile malı helal yoldan elde etme, muhafaza etme ve başka kimselerin 

mallarına karşı hukuku muhafaza etmeyi emretmiştir. 

Tüm bu naslardaki apaçık ifadeler, özel mülkiyetin meşruiyetini ortaya koymaktadır. 

2.4. Mülkiyet Çeşitleri 

 

Fıkıh kitaplarında mülkiyet, kişinin ayn üzerideki hakları bakımından çeşitlere 

ayrılır. Hanbelî hukukçularından İbn Receb, mülkiyeti milkü'l-ayn ve'l-menfaa, 

milkü'l-ayn bilâ menfaa, milkü'l-menfaa bilâ ayn, milkü'l-intifâi'l-mücerrred olarak 

tasniflemektedir. Milkü'l-ayn ve'l-menfaa; kişinin, aynın hem kendisi hem de 

menfaati üzerinde mülk sahibi olmasıdır. Milkü'l-ayn bila menfaa; mülkiyetin sadece 

ayn üzerinde olması, menfaatin başkasında olması demektir. Bu ikisi tam mülkiyetin 

kapsamına girer.56 Milkü'l-menfaa bilâ ayn; kişinin ayn üzerinde hak sahibi olmayıp 

sadece ayna ait menfaat üzerinde hak sahibi olmasıdır. Milkü'l-intifâi'l-mücerrred; 

ariyet akdinde olduğu gibi ariyet alan kişinin sadece menfaate sahip olmasıdır. Bu 

ikisi de nakıs mülkiyet kapsamına girer.57 

Bu tasnifi aktardıktan sonra mülkiyet kavramını tam mülkiyet ve nakıs mülkiyet 

olmak üzere iki kısımda değerlendirebiliriz. 

                                                 
50 Bkz. Nisâ 4/11. 
51 Bkz. Ebû Dâvûd, İmâre, 36. 
52 Bkz. Buhârî, Hars, 15; Ebû Dâvûd, Imâre, 37. 
53 Bkz. Buharî, Buyû.15. 
54 Bkz. Buharî, İlim, 9-37; Müslim, Kasâme, 29. 
55 Bkz. Buharî, Mezâlim, 33; Müslim, İman, 226. 
56 Ebü'l-Ferec Zeynüddin Abdurrahman b. Ahmed İbn Receb, el-Kavâid fi'l-fıkhi'l-İslâmî,  Mektebetü'l- 

   külliyyati'l-Ezher, Kahire 1971, s.208. 
57 İbn Receb, a.g.e, s.208; Halit Çalış, İslâm Hukukunda Özel Mülkiyet ve Sınırlamaları, s.67. 



15 

 

2.4.1. Tam Mülkiyet 

 

Tam mülkiyet; kişinin bir eşyanın hem kendisine hem de faydalanma hakkına 

beraberce sahip olmasını ifade eder. Bu mülkiyet türünde kişi, eşyanın maddi 

varlığına ve menfaatine sahiptir. Malın kendisine sahip olan kişi malda istediği gibi 

tasarrufta bulunabilir. İster bizzat kendisi kullanabilir, isterse başkasına 

kullandırabilir ya da devredilir. Ancak mal hiçbir zaman sakıt olunamaz. Aynın 

mülkiyeti tayin edilmiş bir zamanla da sınırlı değildir. Mal, satılana veya devredilene 

ya da kişi vefat edip terekesi taksim olunana kadar malın kendisine sahiptir.58  

Eşyanın aynına sahip olan kişi, malını telef ettiği zaman tazmin etmekle yükümlü 

değildir. Çünkü tazmin yine kendisine dönecektir. Fakat kişinin hukuki açıdan 

sefihliği ispat edilirse, bazı hakları kısıtlanabilir. Kendi malını helak ettiği için 

ayıplanır, çünkü yaptığı eylem haramdır.59 Canlı olan bir şeyi telef ederse, Allah 

katında sorumlu olduğu gibi60 dünyevi açıdan da bazı yaptırımlar uygulanır.61  

Tam mülkiyet ile menfaat mülkiyetini ayıran hususlar vardır. Ayna sahip olan kişi, 

menfaatine de sahiptir. Ancak icâre de olduğu gibi menfaatine sahip olan kişi,  

eşyanın aynına sahip olmayabilir. Ayn mülkiyeti belli bir zamanla sınırlı değildir. 

Menfaat mülkiyeti ise belli bir zamanla sınırlıdır. Tam mülkiyet; mubah mala el 

koymak, mülkiyeti nakledici yollar (satış akdi gibi), halefiyet yolu, şüf'a hakkı vb. 

yollarla meydana gelir.62 

2.4.2. Nakıs Mülkiyet 

 

Aynın mülkiyet ve menfaat haklarından yalnız birinin sahip olunduğu mülkiyete 

nakıs (eksik) mülkiyet denir.63 Bu mülkiyet türü, ayna bağlı menfaatlerden bir kaçı 

ya da hepsinden faydalanmayı kapsar. Menfaat hakkı; intifa hakkı olarak da 

isimlendirilir.64 Menfaat kelime olarak, kendisi ile faydalanılan her şey anlamına 

                                                 
58 Cüneydil, Temellük fi'l-İslâm, s.13; İbn Receb, el-Kavâid fi'l-fıkhi'l-İslâmî, s.208; Zühaylî, İslâm Fıkhı,  

   c.V, s.51; Ebû Zehra, el-Milkiyye , s.68. 
59 Bkz. İsrâ 17/26, Â'raf 7/31. 
60 Bkz. Müslim, Selâm, 2241-2242. 
61 el-Fetâva'l-Hindiyye, c.XIII, s.63. 
62 Zühaylî, İslâm Fıkhı, c.V, s.51; Hacak, "Menfaat", DİA, c.XXIX, s.131. 
63 Zühaylî, İslâm Fıkhı, c.V, s.51; Ebû Zehra, el-Milkiyye, s.68. 
64 İbn Receb, el-Kavâid fi'l-fıkhi'l-İslâmî, s.208; Çalış, İslâm Hukukunda Özel Mülkiyet, s.69. 



16 

 

gelmektedir.65 Hukuk terimi olarak ise menfaat;  bir evde oturmak veya ata binmekte 

olduğu gibi bir malın (ayn) kullanılmasıyla meydana gelen faydayı belirtir.66  

Menfaat mülkiyeti; şahsa bağlı intifa hakkı ve ayna bağlı intifa hakkı olarak iki 

kısma ayrılır. Şahsa bağlı intifa hakkı, menfaate sahip olan kimseyi ilgilendirir. Bu 

hak sadece kendisine aittir fakat bazı durumlarda başkasına intikal edebilir. Ayna 

bağlı intifa hakkı ise, irtifak hakkı olarak isimlendirilir. Bu hak, sadece akarda  

(gayrimenkulde) geçerlidir ve kendisine bağlı olduğu akarın aynına taalluk eder. Bu 

hak, belirlenen akara tabi olur. Mal nereye gitse, irtifak hakkı onunla beraber gider. 

Klasik fıkıh kitaplarında konu olarak işlendiği halde67 belirli bir kavramla ifade 

edilmeyen irtifak türlerine muasır hukukçular tarafından manzara (yapı yapmama), 

pencere açmama, sütre (engel) koyma, çöp dökme gibi türler de ilave edilerek 

yeniden sistematize edilmiştir.68 

Nakıs mülkiyet; ayn mülkiyeti, şahsa bağlı menfaat mülkiyeti, ayna bağlı menfaat 

mülkiyeti olmak üzere üç kısma ayrılır: 

Ayn mülkiyeti; bir malın sadece aynının bir şahsa ait olup menfaatinin başkasına ait 

olduğu mülkiyet türüdür. Ayn mülkiyetine sahip olan kişi, menfaati başkasına ait ise 

o aynın menfaatinden istifade edemediği gibi menfaat sahibine zarar verecek bir 

tasarrufta da bulunamaz. Aynın sahibi vefat ettiğinde aynın mülkiyeti ve cumhura 

göre menfaatte mal kabul edildiğinden aynın menfaati de vârislerine intikal eder. 

Aynın sahibi malı telef ettiğinde menfaat sahibine, menfaatin kıymetini öder. 69 

Şahsa bağlı menfaat mülkiyeti; bir şahsa bağlı olarak kurulan menfaat mülkiyetidir. 

Menfaat sahibi maldan bizzat faydalanabilir. Bazen bu menfaat hakkı başkasına 

temlik edilebilir. İcare, âriyet, vakıf, vasiyet menfaat hakkını doğuran nedenlerdir.70  

Ayna bağlı menfaat mülkiyeti; bir akar üzerinde başkasına ait diğer bir akar yararına 

kurulmuş olan ve hak sahibine sınırlı bir yararlanma sağlayan ayni hakları ifade eder. 

                                                 
65 İbrahim Mustafa, Mu'cemü'l-vasît, s.981. 
66 Zühaylî, İslâm Fıkhı, c.V, s.51, Hacak, "Menfaat", DİA, c.XXIX, s.132. 
67 Ebû Ubeyd Kasım b. Sellam, Kitabü'l-emvâl, (Çeviren: Cemaleddin Saylık), Düşünce Yayınları, İstanbul  

   1981 s.302; İbn Receb, el-Kavâid fi'l-fıkhi'l-İslâmî, s.209. 
68 Hasan Hacak,  "İrtifak", DİA, İstanbul 2000, c.XXII, s.462; Ahmet Yaman-Halit Çalış, İslâm Hukukuna  

   Giriş, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 2012, s.290; Yûsuf Musa, a.g.m, s.212; Ebû Zehra, el- 

   Milkiyye, s.76-77; Çalış, İslâm Hukukunda Özel Mülkiyet, s.301.  
69 Zühaylî, İslâm Fıkhı, c.V, s.53; Zerkeşî, el-Menşûr fi'l-Kavâid, c.II, s.402; Suyûtî, el-Eşbah ve'n-nezâir,  

   s.327. 
70 Zühaylî, İslâm Fıkhı, c.V, s.51, Hacak, "Menfaat", DİA, c.XXIX, s.131. 



17 

 

Kaynak (hakku'ş-şirb), geçit hakkı (hakku'l-mürûr), mecra hakkı (hakku'l-mecra, 

hakku'l-mesil), inşaat hakkı (hakku'l-karâr), kiriş koyma hakkı (hakku'l-vaz'il-cüz), 

kar atma hakkı (hakku'l-ilkâi's-selc) olarak irtifak hakları adlarıyla kısımlandırılır.71 

2.5. Mülkiyetin İktisap Çeşitleri 

 

Mülkiyetin kazanılması ve kaybedilmesi durumları hakkında ihtiyari veya cebri, asli 

veya devrî gibi tasnifler yapılmıştır. 

2.5.1. İhtiyari (İsteğe Bağlı) - Cebrî (Zorunlu) Olması 

 

Buna göre mülkiyet sebepleri ihtiyari ve cebrî olmak üzere ikiye ayrılır; İhtiyari 

mülkiyet, kişinin saf iradesinden doğan bir mülkiyettir. Mubah mala el koymak, akit 

gibi mülkiyeti nakledici bir yol ile ayna sahip olmak ihtiyara dayalı mülkiyet 

sebepleridir. 

Cebrî neden; kişinin iradesi ve dahli olmadan Şâriî'nin koymuş olduğu kural gereği 

meydana gelen mülkiyettir. Bu mülkiyet, sadece mirasta gerçekleşir. Miras yolu ile 

mülkiyete sahip olmak kişinin iradesine, isteyip istememesine bağlı değildir. 

Şâriî'nin koymuş olduğu kanun gereği vefat eden kişiye ait terekelerin mülkiyeti 

vârislerine intikal eder.72 

2.5.2. Asli veya Devrî Olması 

 

Mülkiyetin aslen kazanılması; mubah olan bir mala el koymak suretiyle olur. Mubah 

mal; bir şahsın mülkiyetine girmemiş ve girmesine şer'an engeli bulunmayan maldır. 

Doğadaki ağaçlar otlar, kaynak suları, kara ve deniz hayvanları naslarda belirtilen 

mubah mallardandır. Bu gibi mubah niteliğindeki malların mülkiyete geçirilmesinde 

başka bir kimsenin mülkü olmaması, ihrâz suretiyle elde edilmesi, başkası tarafından 

ihrâz edilmemiş olması, ihrâz sırasında temellük kastının bulunması gibi şartlar 

aranır. Mubah malların ihrâzı; ölü araziyi ihyâ etme, ot ve ağaçlara el koyma,  

                                                 
71 Zühaylî, İslâm Fıkhı, c.V s.56, Ebû Zehra, el-Milkiyye, s.78-92; Ali Haydar, Dürerü'l-hükkâm, c.III, s.239;   

   Hacak, "İrtifak", DİA, c.XXII, s.462. 
72 Ebû Zehra, el-Milkiyye, s.110. 



18 

 

avlanma, define bulma, madenlere el koyma suretiyle gerçekleşir. Bu ihrâz yolları 

ileride detaylı bir şekilde ele alınacaktır.73 

Mülkiyetin devren kazanılması; bir şahsın üzerindeki mülkiyet hakkının başka bir 

şahsa intikal ettirilmesiyle meydana gelir. Bu uygulama; miras, hibe, vasiyet, akitler 

gibi hukuki düzenlemeler ile meydana gelir. 74 

Fıkıh kaynaklarında malın mülkiyet hakkının sıfırdan kazanıldığı yerler olarak 

mubah malların ihrâzı (İhyâü'l-mevât, ot ve odun toplama, avlanma vb.), rikâz, 

lukata, gasp işlemleri gösterilir.75 Malın aslen kazanç yolları olan bu iktisap çeşitleri 

tezde detaylı bir şekilde ele alınacaktır. Ahmed Abdurrahman Cüneydil bir kişinin 

nefsini başkasına kiraya vermesini yani onun işçisi olmasını ilk mülkiyetin kurulması 

olarak değerlendirir.76 Fakat insanın mal mahiyetinde olmaması nedeniyle insanlar 

tezde mülkiyet olarak değerlendirilmemektedir. Bu sebeple klasik fıkıh kitaplarında 

verilen konuyla ilgili köle ve cariye bahisleri de inceleme dışında tutulmuştur. 

2.6. Meşru Olmayan İktisap Sebepleri 

 

Tarih boyunca para, insan fıtratındaki mülkiyet sevgisi ve elde etme isteğini 

gerçekleştirmesinde aracı olması nedeniyle zaman zaman insanları günaha götüren 

bir meta hâline gelmiştir. Nefsini terbiye edemeyip açgözlü ve doyumsuz hale 

dönüşen insanoğlu, para kazanmak uğruna meşru olmayan yöntemlere ve bazen akla 

gelmez hilelere başvurmuştur. Naslar, meşru kazanç yollarını bildirdiği gibi meşru 

olmayan kazanç yollarını da bildirmiştir. Meşru olmayan kazanç yolları, ilahi 

talimatlarla yasaklandığı gibi evrensel ahlaki ilkelerce de hoş karşılanmamış, bazıları 

ise beşerî kanunlarla yasaklanmıştır. 

                                                 
73 Ali Haydar, Dürerü'l-hükkâm, c.III, s.258, 524; Mecelle, md. 1248, Cüneydil, Temellük fi'l-İslâm, s.26;  

    Zühaylî, İslâm Fıkhı, .c.V, s.59; Hasan Hacak, “Mülkiyet”, DİA, Ankara 2006, c. XXXI, s.543; Ebû Zehra,    

    el-Milkiyye, s.110; Süyûtî, el-Eşbah ve'n-nezâir, s.317. 
74 Ali Haydar, Dürerü'l-hükkâm, c.III, s.524; Mecelle, md. 1248; Cüneydil, Temellük fi'l-İslâm, s.26; Zühaylî,  

    İslâm Fıkhı, .c.V, s.59; Hacak, "Mülkiyet" DİA, s.544; Ebû Zehra, el-Milkiyye, s.111 Süyûtî, el-Eşbah ve'n- 

    nezâir, s.316. 
75 Mevsılî, Abdullah b. Mahmud, el-İhtiyâr, Çağrı Yayınları  İstanbul 2005, c.I. s.117; Zühaylî, İslâm Fıkhı,  

    c.V, s.59; Bilmen, Istılâhât-ı Fıkhiyye Kamusu, c.VII, s.185. 
76 Cüneydil, a.g.e, s.26. 



19 

 

İslâm'ın yasakladığı kazanç yollarının başında cahiliye döneminde de yaygın olan ve 

o gün dahi çirkin bir kazanç yolu olarak görülen ribâ gelir. Ribâ (الربا) kelime olarak, 

fazlalık, artma, çoğalma,77 fıkıh terimi olarak ise; borç verilen bir parayı veya malı, 

belli bir süre sonra belirli fazlalıkla yahut borç ilişkisinden doğan ve süresinde 

ödenmeyen bir alacağa ek vade tanıyıp, bu süreye karşılık onu fazlalıkla geri almanın 

veya bu şekilde alınan fazlalığın adıdır.78 İslâm'dan önce yaygın olan ve günümüzde 

de birçok çeşidi olan faiz, görünüşte kazanma olarak gözükse de âyet-i kerîmenin de 

ifade ettiği gibi aslında bir kaybediştir.79 Malın bereketini ve uhrevi nimetleri 

kaybediştir. Kişiyi ve toplumu buhrana sürükler. Nice intihar, cinayet, yuvaların 

dağılması olaylarının baş müsebbibidir.  

Mülk elde etmenin meşru olmayan yollarından biri de gulûldür. Gulûl (الغلول) 

sözlükte; gizlemek, bir şeyi gizlice almak, hırsızlık yapmak, hıyanet etmek 

anlamlarına gelmekte olup fıkıh terimi olarak ise; devlet malına hıyanet etmek, 

özellikle de taksim edilmeden önce savaş ganimetinden bir şey çalmak anlamlarına 

gelmektedir.80 Bu terim günümüze uyarlanırsa, devletin malını şahsi menfaatler 

uğruna suistimal etmek, başkalarının haklarını zimmete geçirmek de denilebilir. 

Günümüzde kullanılan "tüyü bitmemiş yetim hakkı" tabiri işte tam gulûl'ü ifade eder. 

Çünkü devletin malı, kamunun malı olması sebebiyle kamunun hukuku söz 

konusudur. Kamu malını zimmete geçirmek, pek çok insanın hakkına girmek 

demektir. Şahsa ait hak mevzularında, şahsın kendisiyle yüzleşip helallik istemek 

mümkündür. Fakat tüm müslümanların hukukunu ilgilendiren mevzularda helallik 

isteme mümkün değildir. Bu yönüyle gulûl, şahsa ait işlenen suçtan daha ağır bir 

günahtır. İslâm öncesi dönemlerde de bir tür suç olarak kabul edilen fiili İslâm'da 

haram kılmış, irtikâp edenler hakkında ağır tehditleri ve kendilerini bekleyen elim 

akıbetleri haber vermiştir.81  

Kişiye mülkiyet hakkı kazandırmayan bir diğer gayrimeşru kazanç yolu da gasptır. 

İslâm hukuku literatüründe gasp (الغصب); başkasının mülkiyetinde bulunup kıymet 

ifade eden ve harbî malı olmayan bir kimsenin malını mütecavizâne bir tarzda 

                                                 
77 İbrahim Mustafa, Mu'cemü'l-vasît, s.338. 
78 İsmail Özsoy, "Faiz", DİA, İstanbul 1995, c.XII, s.111. 
79 Bkz. Bakara, 2/276. 
80 İbn Manzur, Lisânü'l-arab, c.XI, s.663. 
81 Bkz. Âl-i İmran, 3/161; Buhârî, Enbiya,54, Megâzî 53; Müslim, İmâre 24. 



20 

 

almaktır.82 İslâm'da mü'minlerin malları dokunulmaz kılınarak,83 sahibinin rızası 

bulunmadan malda tasarruf yapmak başkasının malına haksız tecavüz olması 

nedeniyle haram kılınmış,84 bu haramın irtikâbı neticesinde elim akıbete müstahak 

olmama konusunda müminler uyarılmıştır.85  

Meşru olmayan kazanç yollarından olup irtikâp eden kimsenin şeri olarak ağır bir 

müeyyideye tabi tutulacağı eylemlerden biri de hırsızlıktır. Kur'ân'da serika  (سرق) 

olarak ifade edilen hırsızlık, kelime ve terim olarak başkasının malını gizlice alma, 

çalma şeklinde tanımlanır.86 Hırsızlık, İslâm hukukuna göre büyük hırsızlık, küçük 

hırsızlık olmak üzere ikiye ayrılır. Büyük hırsızlık demek olan sirkat-i kübrâ; yol 

kesip cana ve mala kastederek yapılan hırsızlıktır. Küçük hırsızlık demek olan sirkat-

ı suğrâ; muhafaza altında olan ya da olmayan bir malı kimsenin görmediği hissiyle 

çalmaktır.87 Kur'an, hırsızlığı haram kılmış, failleri hakkında cinai müeyyide 

getirmiştir.88  

İslâm'ın yasakladığı bir diğer kazanç yolu da rüşvettir. Rüşvet (رشوة), sözlükte haksız 

bir menfaat sağlamak için verilen ödül, batılı hak çıkarmak için verilen ücret veya 

ödenen bedel anlamındadır.89 Fıkıh terimi olarak; yetkiyi, görevi veya nüfusu kötüye 

kullanarak sağlanan gayrimeşru menfaat olarak tanımlanır.90 Rüşvet, Kur'ân-ı 

Kerîm'de açık bir şekilde yasaklanmış, 91 Hz. Peygamber'in hadislerinde rüşvet veren, 

alan, aracılık eden kimseler lanetlenmiştir.92  

İslâm'ın haram kıldığı gayrimeşru kazanç yollarından biri de kumardır. Kur'ân-ı 

Kerîm ve hadis-i şeriflerde meysir (الميسر) kelimesiyle ifade edilen kumar; şans ve 

becerinin birlikte veya tek başına söz konusu olduğu bir olay yahut yarışmanın ya da 

belirsiz bir olayın sonucu üzerine bahse tutuşma ve bu yolla kazanç elde etme olarak 

                                                 
82 Mavsîlî, el-İhtiyâr, c.III, s.58. 
83 Bkz. İbn Mâce, İkame, 78. 
84 Bkz. Nisâ, 410, 29. 
85 Bkz. Buhârî, Mezâlim, 13; Müslim, Müsakat, 142. 
86 İbrahim Mustafa, Mu'cemü'l-vasît, s.445; Mergînânî, el-Hidâye, s.727; Ali Bardakoğlu, "Hırsızlık", DİA,  

   İstanbul 1998,  c.XVII, s.185. 
87 Mergînânî, el-Hidâye, c.II, s.247; Bilmen, Istılâhât-ı Fıkhiyye Kamusu, c.III, s.22. 
88 Bkz. Maide, 33, 38. 
89 İbrahim Mustafa, Mu'cemü'l-vasît, s.360. 
90 Saffet Köse, "Rüşvet", DİA, İstanbul 2008, c.XXXV, s.303. 
91 Bkz. Bakara, 2/288. 
92 Bkz. İbn Mâce, Ahkâm, 2; Ebû Dâvûd, Akziye 4. 



21 

 

tanımlanır.93 Kur'ân-ı Kerîm, kumarı öncelikle kınamış,94 daha sonra kesin bir 

ifadeyle yasaklamış, bu yolla elde edilecek kazancı da murdar olarak nitelemiştir.95 

Kur'an-ı Kerîm ve hadis-i şeriflerde, kumar haram kılınmıştır fakat nelerin kumar 

kapsamına girdiği tafsilatla anlatılmamıştır. Fakihler, âyet ve hadislerde geçen 

meysir lafzının tahlilinde haksız mal kazanmaya sebep olan ve ihtimalli bir şeye 

bağlı kalarak oynanan satranç, tavla gibi her türlü oyunu kumar olarak niteler ve 

bunların âyet-i kerîmede içki ile birlikte zikredilmesi, Allah'ın zikrinden alıkoyması 

gibi nedenlerden ötürü haram kılınma gerekçelerini anlatır.96 Günümüzde oynanan at 

yarışları ve diğer spor müsabakaları üzerine oynanan bahislerin hepsi bu meysir 

kapsamına girer ve meşru değildirler. Çünkü bunların hepsinin ortak illeti 

kazanmanın kişilerin iradesine bağlı olmayıp tesadüfe ve tahmine dayalı olmasıdır. 

Haksız kazanç yollarından biri de günümüz insan tacirleri ve yozlaşan kimselerin 

mesleği hâline gelen fuhuştur. Fuhuş, bir kadının evlilik dışında meslek edinerek 

veya başta para olmak üzere herhangi bir karşılık gözeterek vücudunu bir erkeğin 

cinsi tatminine sunması olarak tanımlanır.97 Evlilik dışı ilişkinin bizatihi kendisi 

haramdır ve bu fiil üzerinden sağlanan kazanç da haramdır. Bu kazanç türü, Allah 

Rasûlü'nün (sav) ifadesiyle en kötü kazançtır.98  

Günümüzün haksız iktisap yollarından bir diğeri de insanların cehaletlerinden 

istifade edip yalan telkinlerle gaybdan haber vererek haksız kazanç sağlayan falcılık, 

günümüz tabiriyle medyumluktur. Kur'ân-ı Kerîm, falcılığı kesin bir ifadeyle 

yasaklar ve şeytan işi bir pislik olarak niteler.99 

Nasların haram kıldığı karaborsacılık,100 ölçü ve tartıda hile yaparak veya malın 

kusurunu gizleyip satışta aldatma,101 nüfusu ve makamı suistimal edip mal elde 

                                                 
93 Ali Bardakoğlu, "Kumar", DİA, Ankara 2002, c.XXVI, s.364. 
94 Bkz. Bakara, 2/219. 
95 Bkz. Mâide, 5/90-91. 
96 Cessas, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî, Ahkâmu'l-Kur'ân, Dâru'l-ihyâu't-terasu'l-arabî, Beyrut 1984, c.IV,  

    s.128; Kurtubi, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed, el-Câmiu li ahkâmi'l-Kur'ân, Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye,  

   Kahire 1964, c.VI, s.291; İbn Âbidîn, Reddü'l-muhtâr, c.V, s.66. 
97 Günay Tümer, "Fuhuş", DİA, İstanbul 1996, c.XIII, s.211. 
98 Bkz. Müslim, Müsakat, 40. 
99 Bkz. Mâide, 5/90. 
100 Bkz. Müslim, Müsâkat 129; Ebû Dâvûd, Büyü 49;Tirmizî, Büyü 40. 
101 Bkz. Mutaffifin, 83/1,3; Hûd, 11/84; Tirmizî, Sünen-i Tirmîzî, Dâru ihyâi't-türâsi'l-arabî, Beyrut t.y, Büyû  

     9; Müslim, İman, 164. 



22 

 

etme,102 malı pahalı satma103 gibi meşru olmayan kazanç yolları daha da 

çoğaltılabilir. İslâm, ferdin ve toplumun maslahatı adına tüm bunları yasaklamış, 

bunların önüne geçecek emir, yasak ve tavsiyelerde bulunmuş, haksız kazanç 

yollarına meyledenleri caydıracak şeri had cezaları getirmiştir.  

  

                                                 
102 Bkz. Buhârî, Fiten, 2; Müslim, İmare, 45. 
103 Bkz. İbn Mâce, Ticarat, 6. 



23 

 

İKİNCİ BÖLÜM 

ASLEN İKTİSAP YOLLARI 

 

Bu bölümde aslen mülkiyet kazandıran başta ihrâz sınıfındaki av hayvanları, otlar ve 

ağaçlar, ölü arazinin ihyâsı olmak üzere lukata, rikâz, hukuki tağyîr bahisleri 

sırasıyla ele alınacaktır. 

Mülkiyetin aslen iktisap yollarından ilki, naslarda mubah olduğu ifade edilen ve daha 

önce kimsenin mülkiyetinde bulunmayın malın üzerinde malik olma kastıyla zilyetlik 

kurmaktır. Bu temellük türü günümüz hukuk dilinde ihrâz terimiyle ifade edilir.104  

1. İHRÂZ 

 

İhraz kelimesi "hırz" kelimesinin çoğulu olup lügatte "hıfz, sıyanet, damm, 

alıkoymak, koruma altına alınan şey, korunmuş, muhafaza edilmiş sığınma yeri" 

anlamında tanımı yapılır.105 Istılah manası ise; hiç kimsenin mülkiyetinde 

bulunmayan mubah bir mal üzerinde, malik olmak iradesiyle fiilî hâkimiyet kurmayı 

ifade eder.106   

İslâm hukuku literatüründe "ihrâz - اإلحراز" terimi;  istilâ, hiyâze, yed, el-vaz'ul-yed, 

ale'l-emvâli mubâha, el-ihrâzü'l-mubâha terimleriyle de ifade edilir.107 Ancak ihrâz 

genel tabir olarak kullanılsa da, mubah mal üzerinde fiilî hâkimiyet kurma işleminin 

son safhasını ifade eder. İhraz edilen mallar muhrez olarak ifade edilir.108 

Muhammed Ebû Zehra, mubah malın istilasını ölü arazilerin ihyâsı, maden ve 

kenzlerin istilası, mubah eşyaların hıyazeti, avcılık olmak üzere dört gruba ayırır.109 

                                                 
104 Hamza Aktan, "İhrâz" DİA, Ankara 2000, c.XXI, s.543.  
105 İbn Manzûr, Lisânü'l-arab, c.II s.393; İbrahim Mustafa, Mu'cemü'l-vasît, s.171. 
106 Mecelle, 1248; Ali Haydar, Dürerü'l-hükkâm, c.III, s.259. 
107 Ebû Zehra, el-Milkiyye, s.111; Hayrettin Karaman, Mukayeseli İslâm Hukuku, İz Yayıncılık, İstanbul 2009,  

     c.III, s.51; Ali Haydar, Dürerü'l-hükkâm, c.III, s.259. 
108 Aktan, "İhraz", DİA. c.XXI, s.543. 
109 Ebû Zehra, el-Milkiyye, s.111. 



24 

 

1.1. Muhrez Malın Özellikleri 

 

Kur'an-ı Kerîm'de yeryüzündeki canlı cansız tüm varlıkların insana musahhar kılınıp 

istifadesine sunulduğu sıkça bahsedilir.110 Bu âyetlerin lafz-ı sarihindeki esas maksat, 

insana verilen nimetler ve bunun karşılığında sorumlulukları olsa da lafz-ı işâri 

olarak da insanların mubah maldan istifade hususunda eşit oldukları ve teşvik 

edildikleri anlaşılır. Istılah olarak mubah mal; başkasının mülkiyetinde bulunmayan 

sahipsiz mal anlamındadır.111 Malın mülkiyet altına girmeden önceki asli durumunu 

ifade etmek için kullanılır. 

1.2. Muhrez Malın Çeşitleri 

 

Bu malların ihrâzı, hakikî ve hükmî olmak üzere iki türlüdür. Hakiki ihrâz; mubah 

olan bir malı yakalamaktır. Hükmi ihrâz; avı yakalamak için tuzak kurma, yağmur 

suyu biriktirmek için kap koyma gibi tedbir sonucu elde etmektir.112 

Fıkıh literatüründe mubah mal, bir malın mülkiyet altına girmeden önceki asli 

durumunu ifade etmekte olup özel mallar veya devlet malları, vakıf gibi hayra veya 

akarsu, mera ve orman gibi kamu yararına tahsisli mallar dışında kalan menkul ve 

gayrimenkul mallar kural olarak mubah mal sayılır. Bu malların ihrâzının 

gerçekleşmesi için iki şart vardır; birincisi mubah malın daha önce başkası tarafından 

ihrâz edilmemiş olması gerekir. Çünkü Allah Rasûlü (sav), mubah mala ilk el koyan 

kimsenin mülkün sahibi olacağını beyan etmiştir.113 İkincisi, amellerde niyetlere 

itibar edildiğinden114 mubah malın ihrâzı sırasında temellük niyetinin bulunmuş 

olması gerekir.115 

  

                                                 
110 Bkz. Bakara 2/29, İbrahim 14/32, Hac 22/65, Lokman 31/20, Câsiye 45/13. 
111 Mecelle, md. 1248; Zühaylî, İslâm Fıkhı, c.V, s.59.  
112 Mecelle, 1248. mad; Bilmen, Istılâhât-ı Fıkhiyye Kamusu, c.VII, s.185; Ebû Zehra, a.g.e, s.145. 
113 Bkz. Süleyman bin Eş'as es Sicistani Ebû Dâvûd, Sünen-i Ebû Dâvûd, Dârü'l-risaleti'l-alemiyye, Beyrut  

     2009, İmâret 36. 
114 Bkz. Buhârî, Bedü'l-vahy, 1; Müslim, İmare, 155; Ebû Dâvûd, Talak, 11. 
115 Ebû Zehra, a.g.e, s.147. 



25 

 

1.2.1. AVCILIK (SAYD) 

 

Kitap, sünnet ve icma ile mubah kılınan avcılık, insanlık tarihinden itibaren bir 

kazanç yoludur. Günümüzde ise deniz ve sınırlı sayıdaki kara avı dışında iaşe temin 

yolu olarak kullanılmamaktadır. Kırsal kesimlerde yaşayanlar için ise (iaşelerini 

avcılıkla temin eden bazı Afrika ve Asya ülkeleri istisna tutarsak) hem avlarından 

faydalanmak hem de zevk için yapılan bir doğa sporu mahiyetindedir.116  

1.2.1.1. Saydın Tanımı 

 

Arapçada av, sayd kelimesi ile ifade edilir. Sayd (الصيد), sâde kelimesinin mastarı 

olup sözlükte; avlanılan şey manasına gelmektedir.117 Terim olarak ise, insanın 

kovalaması, pusu kurması gibi bir ameli olmaksızın yakalanması mümkün olmayan 

tüm hayvanlara, o hayvanları ele geçirmeye denir.118 Av, insandan kaçan ve ele 

geçmeyen hayvanın adıdır.119 Kur'ân-ı Kerîm'de sayd kelimesi avlanan hayvan için 

kullanılır.120 Avlanma, etinin helal olup olmadığına bakılmaksızın insandan kaçan ve 

herhangi bir kimsenin mülkiyeti altında bulunmayan hayvanın yakalanmasına 

denir.121  

1.2.1.2. Avlanmanın Meşruiyeti 

Avcılığın mubahlığı kitap, sünnet ve icma ile sabittir. Âyetler ve hadisler ile 

avlanmanın helal kılındığı açıkça belirtilmiştir.122 Avcılık ile ilgili hadisler, hadis 

kitaplarının Zebâih ve Sayd başlıkları altında bir araya getirilmiştir. Aslen mubah 

olan avcılık sadece, müminlere hac için ihrama girildiği andan itibaren kara 

hayvanları avlamak mîkat mahallinde yasaklanmıştır.  Fakat kişiye ihramlı bile olsa 

denizde avlanan her şey helal kılınmıştır. Bu hüküm sadece suda yaşayanları 

                                                 
116 Bknz; Ahmet Hamdi Furat, "İslâm Hukukunda Avcılık; Fıkıh Kitaplarındaki Kitabu's-Sayd Bahsinden  

     Modern Avcılığa Bakış", Ekev Akademi Dergisi Yıl: 17 Sayı: 55 Sayfa:225. 
117 İbn Manzûr, Lisânü'l-arab, c.III, s.471; İbrahim Mustafa, Mu'cemü'l-vasît, s.550; Râğıb el-Isfahânî,  

     el-Müfredât, s.497. 
118 Ebû Zehra, el-Milkiyye,s.142. 
119 Bilmen, Istılâhât-ı Fıkhiyye Kamusu, c.VII, s.197; Meydânî, el-Lübâb fî Şerhi'l-Kitâb, Dârü'l-kütübi'l-   

     arabî, Beyrut Lubnan, 2008, c.III, s.86; Mavsîlî, el-İhtiyâr, c.IV, s.3, el-Halebî İbrahim bin Muhammed,  

     Mülteka'l-Ebhur, (Çeviren: Mustafa Uysal), Dizerkonca Matbaası, İstanbul 1968, c.IV, s.227; Muhammed   

     el-Sekhal el-Meccâcî, el-Mühezzeb mine'l-Fıkhi'l-Mâliki ve Edilletuhu, Dârü'l-evlâi, Cezayir 2010. 
120 Bkz. Mâide 5/95. 
121 Zühaylî, İslâm Fıkhı, c.IV, s.469. 
122 Bkz. Mâide 5/1,2. 



26 

 

hayvanlar ile ilgili olup hem karada hem suda yaşayan hayvanları 

kapsamamaktadır.123 

Cenâb-ı Hakk, Mâide suresinin ilk âyetinde mü'minlerin mîkat mahalinde hac 

ihramında bulundukları müddetçe avlanmanın haramlığını, hac ihramından çıktıktan 

sonra avlanmanın mubah olduğunu belirttiği gibi ikinci âyetinde de bu emri tekraren 

bildirir.  "Namaz kılındıktan sonra yeryüzüne dağılın ve Allah'ın fazlından arayın."124 âyet-

i kerîmesi ile emredilen ticaret, emir değil ibâha anlamı olması nedeniyle "...ihramdan 

çıktığınız zaman avlanabilirsiniz." âyetindeki yasaklamadan sonra gelen emrin de 

mubahlık ifade ettiği konusunda cumhur müttefiktir. Zaten emir kiplerinin en alt 

ifadesi mubahlık bildirmesidir. 

Âyet-i kerîmede geçen125 el-cevârih (الجوارح) tabiriyle sahipleri adına avı yakalayan 

tüm yırtıcı hayvanlar, hususen köpekler ve kuşlar kastedilerek bu hayvanlarla 

avlanmak ve tuttuklarını yemek helal kılınmıştır.126 Bu hayvanların terbiye 

edilmeleri ve avın üzerine gönderilirken besmele çekilmesi şartı ile avlanmanın 

mubah olduğu anlaşılmıştır. 

 Nasların sarih ifadelerinden anlaşıldığı üzere yenilmesi helal olan hayvanların 

yenilmesi, yenilmesi helal olmayan hayvanların derileri ve kıllarından faydalanmak 

maksadıyla avcılık yapmak câiz kılınmıştır. Bu hayvanlar mubah mal mahiyetinde 

olup ihrâzı hâlinde mülkiyet teşekkül etmektedir. Bunlardan zekât ve humus da 

alınmaz. Avın mubah olabilmesi için avcıda, avda ve av aletlerinde bulunması 

gereken şartlar bulunmaktadır. 

1.2.1.3. Avın Meşruiyeti İçin Gereken Şartlar 

 

Kara avında av hayvanının helal olması için avcı, av aleti (silah, eğitilmiş av 

hayvanı) ve avla ilgili belirli şartların gerçekleşmiş olması gerekir. Avlanan bir kısım 

hayvanların mü'min için mülkiyet teşkil edebilmesi, avı yakalayan hayvanların 

                                                 
123 Bkz. Mâide 5/1, 95, 96. 
124 Cuma 62/10. 
125 Mâide 5/4. 
126 Mergînânî, el-Hidâye, c.IV, s.198; Muhammed b. İbrahim İbn Münzer, el-İşraf alâ mezâhibi'l-ulema,  

     Meketebetü'l-Mekketü'l-sekafiyye, 2004  y.y, c.III, s.446. 



27 

 

eğitimi ile de yakından ilgilidir. Bu sebeple kendisiyle avlanan hayvanların 

vasıflarını bilmek gerekmektedir.  

Eski dönemlerde av hayvanları, süratle uçmaları veya kaçmaları nedeniyle, aletlerden 

ziyade yine kendileri gibi uçan, kaçan fakat eğitilmiş olan av hayvanları ile 

yakalanırdı. Günümüz teknolojisinin imkânları sayesinde bu hayvanlar kolayca 

avlanabilmektedir. Fıkıh kitaplarında avcı hayvanlar; yırtıcı hayvanlardan sivri dişli 

olanlar, kuşlardan da pençeli olanlar olarak tanımlanmaktadır.127 Bunlar avlarını sivri 

dişleri veya pençeleriyle yakalarlar. Âyet-i kerîmede geçen avcı hayvanlar kelimesi, 

umuma delalet ettiğinden bu özelliklerdeki hayvanlarla avlanmak câizdir.  

Fakihler avın mubah olması için avcı, avda ve av aletinde bulunması gereken şartları 

kitaplarında toplamışlardır. Bu bölümde fakihlerin avın unsurlarında aradıkları 

şartları zikredilip farklı görüşlerde olanlar belirtilecektir.  

1.2.1.3.1. Avı İktisap Etmek İsteyen Kişide Aranan Şartlar 

 

Avcıda bulunması gereken ilk şart şer'an kesim yapabilecek kimselerden olmasıdır. 

Tüm mezhep imamları tarafından avcının müslüman ya da ehl-i kitap olması şart 

koşulmuştur. Ehli kitabın yakaladığı av, belirlenen bir takım şartları taşıyorsa câizdir. 

Putperest, ateist, mürtet, müşrik, mecusi gibi müslüman olmayan diğer kimselerin 

avları ise câiz değildir. Bu hususlarda ittifak vardır.128  

En büyük günah olan şirkin129 mümessilleri olan müşrikler, âyet-i kerîmenin de 

ifadesiyle130 necis oldukları için onların avları da necis hükmündedir. Fakat İmam 

Mâlik mecusinin avlamış olduğu deniz ürünlerinin, "...onun (denizin) suyu temiz, ölüsü 

helaldir."131 hadisine binaen helal olduğunu belirtir.132 

 

                                                 
127 Mavsîlî, el-İhtiyâr, c.IV, s.3, Halebî, Mültekâ, s.537. 
128 İbn Âbidîn, Reddü'l-muhtâr, c.V s.210; Meydânî, el-Lübâb, c.III, s.90-91; Şafiî, el-Üm, c.III, s.603;  

     Hatib eş-Şirbinî, Mugnî'l-muhtâc ila mârifeti meâni elfâzi'l-minhâc, Dârü'l-kütübi'l-âlemiyye, 1994 y.y, 

     c.VI, s.95; el Meccâcî, el-Mühezzeb, c.III, s.510; Abdurrahman Cezîrî, Dört Mezhebe Göre İslâm Fıkhı,   

     (Tercüme: Hasan Ege), Bahar Yayınları, İstanbul .t.y., c.II, s.41. 
129 Bkz. Nisâ, 4/116. 
130 Bkz. Tevbe, 9/29. 
131 İbn Mâce, Sayd, 18. 
132 İmam Mâlik, el-Muvatta, (Çeviren: Ahmet M. Büyükçınar v.d.) Beyan Yayınları, İstanbul t.y. c.II, s.399. 



28 

 

Avcıda bulunması gereken diğer şart mükellef olmasıdır. Mümeyyiz olmayan 

çocuğun, mecnunun, sarhoşun ve âmânın avı câiz değildir. Ancak Hanefî ve Şâfiî 

fakihlerince mümeyyiz olan çocuk, sarhoş ve matuh, besmele çekmeyi bilmeleri 

fakat avlanırken besmele çekmenin şart olduğunu bilmemeleri ve avlanma 

niyetlerinin olması hâlinde avladıkları câizdir. 133   

Avcının avlanmaya niyet ederek avını yakalaması ya da avcı hayvanını avın üzerine 

salması üzerinde fakihler ittifak etmiştir.134 Bu sebeple niyet edilmeden bir hayvana 

vurulması hâlinde, avlanma kastedilmediği için o hayvan helal olmaz. Misal olarak 

kişinin taşımış olduğu balta elinden düşer de bir hayvana isabet edip ölümüne sebep 

olursa o hayvan helal olmaz.  

Av hayvanının yakaladığı avda da durum böyledir. Eğer avcı hayvan sahibinin 

göndermesiyle ava saldırmayıp kendisi bir av yakalarsa o av helal olmaz. Ancak 

Hanefî ve Hanbelî fakihlerince avcı hayvan avını yakalamak üzere koşarken, avcı 

durumu fark edip hayvanının peşinden giderek hayvanını besmele ile avına 

yönlendirirse, o takdirde av mubah olur. Çünkü hayvanının peşinden kovalamakta 

avına yönlendirmek gibidir.135 Şâfiî ve Mâlikîlere göre ise hayvanın kendiliğinden 

gitmesi ile sahibinin yönlendirmesinin bir arada olması nedeniyle mubah kabul 

etmezler. Bu yüzden belli bir avı kastetmeksizin avcı hayvanın bir yere salınıp 

yakaladığı avdan yemeyi helal kabul edilmez. 136 

Cumhura göre avcının avı yakalarken ya da hayvanını salarken besmele çekmiş 

olması şarttır. Allah Teâlâ âyet-i kerîmede "Üzerine Allah'ın adı anılmadan kesilen 

hayvanlardan yemeyin. Kuşkusuz bu büyük günahtır."137 buyurur. Peygamber Efendimiz 

(sav) "Köpeğini saldığında Allah'ın adını anarsan, ye."138 buyurur. Besmelenin kasten 

terk edilmesi hâlinde vurularak öldürülen hayvan da kesilen hayvan da haram olur. 

Bu şekilde ölen hayvan meyte hükmündedir.139 Bu sebepledir ki cumhura göre avcı 

                                                 
133 Cezîrî, Dört Mezhebe Göre İslâm Fıkhı, c.II, s.44. 
134 Cezîrî, Dört Mezhebe Göre İslâm Fıkhı, c.II, s.46. 
135 İbn Kudâme, el-Muğni, c.IX, s.366; 
136 Şafiî, el-Üm, c.III, s.596 Meccâcî, el-Mühezzeb, c.III, s.515. 
137 En'âm 6/121. 
138 Buhârî, Zebâih, 8;  Muslim, Sayd ve Zebâih, 3. 
139 Serahsî, el-Mebsût, c.XI, s.236; Meydâni, el-Lübâb, c.III, s.91; Mavsîlî, el-İhtiyâr, c.IV, s.4; Mâlik bin Enes, 

    el-Müdevvene, Dârü'l-kütübi'l-alemiyye, 1994, y.y., c.I, s.529;  Halebî, Mültekâ, s.540; Zühaylî, İslâm  

    Fıkhı, c.IV s.472. 



29 

 

av hayvanını salarken veya avı yakalamak maksadıyla silahı atarken ya da 

boğazlarken besmelenin kasten terk edilmemesi şarttır.140  

Hanefîlere göre kişi besmeleye niyet eder fakat sehven elhamdulillah, subhanallah, lâ 

ilâhe illallah gibi lafızlar kullanırsa av yine de helal olur.141 Şâfiîlere göre besmele 

müstehab olmakla beraber şart değildir, kasten veya sehven terk edilmesi hâlinde de 

av helal olur.142 Dayandıkları delil ise "Müslüman ister besmele çeksin ister çekmesin, 

Allah'ın adı üzere kesimi olur."143 ve "Allah'ın adının zikri her müslümanın kalbindedir."144 

hadisleridir. Avcı hayvanın tek besmele çekilmesi ile birçok hayvanın üzerine salınıp 

hepsinin öldürmesi durumunda av hayvanlarının hepsi helal kabul edilmiştir.145 

Sehven veya nisyan hâlinde besleme çekilmediği takdirde öldürülen av Hanefî ve 

Mâlikî146 fakihleri tarafından helal kabul edilirken Hanbelî fakihlerine göre haram 

kabul edilmiştir.147 Bu şartın kabulünde Hanefî ve Mâlikî fakihlerinin görüşü daha 

müreccahtır. Çünkü nisyan hâli mesuliyeti ortadan kaldıran semavi bir arızadır.148  

Günümüzde gıda sektöründe et ve et ürünlerinden oluşan birçok ürün vardır. Bu 

ürünlerin ambalajları üzerinde her ne kadar İslâmi usullere göre kesilmiş ya da elde 

edilmiş yazılsa da meşruiyet şartlarından olan besmelenin ihmal edilmiş olma 

ihtimali mümkündür. Bu gibi ihtimaller de olsa kişi besmeleyi çekerek yemesinde bir 

mahzur olmamalıdır. Bu hükme dayanak olarak şu hadis zikredilebilir; Hz. Âişe, 

Rasûlullah'a (sav), insanlardan bazılarının kesilmiş et getirdiklerini, hayvanın 

kesilirken besmele çekilip çekilmediğini bilmediklerini, bu etleri ne yapmaları 

gerektiğini sorduğunda Rasûlullah (sav) "Siz bismillah deyip o etleri yiyiniz." 

buyurdu.149  

                                                 
140 Serahsî, el-Mebsût, c.XI, s.223; Mavsîlî, el-İhtiyâr, c.IV s.6; Meydânî, el-Lübâb, c.III, s.87-91; Meccâcî,  

     el-Mühezzeb, c.III, s.51; Cezîrî, Dört Mezhebe Göre İslâm Fıkhı, c.II, s.44. 
141 Cezîrî, a.g.e, c.II, s.48. 
142 Şafiî, el-Üm, c.III, s.593; Cezîrî, a.g.e, c.II, s.48. 
143 Dârekutnî, Sünen-i Dârekutnî, Müessesetü'l-risale, Beyrut 2004, c. IV, s.295, H. No: 95. 
144 Dârekutnî, c.IV, s.295, H. No: 95. 
145 Mergînânî, el-Hidâye, c.IV s.210. 
146 İmam Mâlik, el-Müdevvene, c.I, s.529. 
147 İbn Kudâme, el-Mugnî, c.IX, s.367. 
148 Bkz. İbn Mâce, Talak, 16. 
149 Buhârî, Tevhid, 13; İbn Mâce, Zebâih, 3174. 



30 

 

Kişinin salmış olduğu köpeğine başka bir kimsenin köpeği ya da ehîl ve eğitimli 

olmayan veya ehli kitap olmayan birinin hayvanının iştirak etmemesi üzerinde ittifak 

edilen diğer bir şarttır. Eğer iştirak ederse o av haram olur.150 Allah Rasûlü (sav), 

mecusi köpeğinin avladığı avın yenmesini yasaklamıştır.151 Fakat müslüman kişi, 

mecusinin eğitilmiş köpeğini kendi yönlendirmesiyle bir av üzerine salarsa, köpeğin 

yakaladığı av yenir. Köpek de avı yakalamak için bir alet konumunda olması 

nedeniyle komşunun bıçağını, okunu alıp onunla avlanmak gibidir. Fakat mecusi biri, 

müslüman birinin köpeğiyle avlanırsa, o av ölmeden yetişip boğazlarsa helal olur, 

aksi halde mülkiyet teşekkül etmez.152 

Avcı avını gücü nispetinde izlemekle mükelleftir. Çünkü avını ölmeden önce 

yakalaması veya ilk atışla avının öldüğünü görmesi gerekmektedir.153 Çünkü burada 

av hayvanının başka bir sebeple ölmüş olabileceği vehmedilmektedir. Ancak vurulan 

av dikkatle takip edildiği takdirde, bu vehim nazarıitibara alınmaz. Çünkü avın 

peşinden gitmek ihtiyarı dâhilindedir. Fakat avın gözden kaybolmaması ihtiyarı 

dâhilinde olmadığından bu gibi durumlardan sakınmak mümkün değildir. Yaralı av 

kaçtıktan sonra onu kasten takip etmez veya gevşeklik gösterir de aradan bir gece 

kadar süre geçtikten sonra ölüsünü bulursa o hayvanın eti helal olmaz. Ancak hadisin 

ifadesiyle; vurulduktan sonra takip sonucu gözden kaybolan av ölü olarak bulunursa, 

avda kendi silahı olan avcı hayvanın veya silah aletinin izinden başka bir yaralama 

ve öldürücü haşerat ısırma izleri gibi işaretler yoksa o av yenilebilir.154  

1.2.1.3.2. Avda Aranan Şartlar 

 

Av, kaçan ve ele geçmeyen vahşi olan hayvanın adıdır. Bu vasıflara sahip olan deniz 

ürünlerinin hepsinde, kara hayvanlarında ise eti helal kılınan hayvanlar av kapsamına 

girer. Bu sebeple avın vahşi olması, insanlardan kaçan bir hayvan olması gerekir. 

İnsanlar arasında kalan vahşi hayvan ehlîleşirse, bu hayvan av olmaktan çıkar. Ebû 

Hanîfe ve İmam Şâfiî'ye göre ehlî olan hayvan, daha sonradan vahşileşir ve 

                                                 
150 Buhârî, Zebâih 8; Serahsî, el-Mebsût, c.XI, s.221; Şafiî, el-Üm, c.III, s.593; Şirbinî, Mugnî'l-muhtâc, c.VI, 

     s.97; Mavsîlî, el-İhtiyâr, c.IV, s.7; Mergînânî, el-Hidâye, c.IV, İbn Kudâme, el-Mugnî, c.IX, s.366, 375;   

     Meccâcî, a.g.e, c.III, s.515; Zühaylî, İslâm Fıkhı, c.IV, s.472, 483,487.  
151 Tirmizî, Sayd, 2. 
152 İmam Mâlik, el-Muvatta, c.II, s.393; İbn Kudâme, el-Mugnî, c.IX, s.376. 
153 Zühaylî, İslâm Fıkhı, c.IV s.474-487; Mergînânî, el-Hidâye, c.IV, s.208; Şafiî, el-Üm. c.III, s.596. 
154 Buhârî, Sayd; 8, Mergînânî, el-Hidâye, c.IV, s.199; Halebî, Mültekâ, s.540; Şafiî, el-Üm, c.III, s.594; ; İbn  

     Kudâme, el-Mugnî. c.IX, s.378; İmam Mâlik, el-Muvatta, c.II, s.393, 396; İbn Receb, el-Kavâid, s.16.  



31 

 

insanlardan kaçarsa tekrar av vasfını kazanır.155 İmam Mâlik ise ehlî olan hayvan 

vahşileştiği takdirde av hayvanları gibi vurulmasını ya da benzer şekilde 

öldürülmesini hoş karşılamamıştır.156 Çünkü aslen ehlî hayvanlar, zebâih ve nahr 

usulüne göre kesilir, bu iki usul haricinde kesilemez, dolayısıyla av olamazlar.157  

Farklı görüşte olmalarının sebebi, âyet ve hadislerdeki avın niteliklerini belirten 

ifadeleri anlamadaki usul farklılığıdır. Bu konuda Ebû Hanîfe ve İmam Şâfiî'nin 

görüşü maslahat açısından daha muteberdir. Bu hadis, Ebû Hanîfe ve İmam Şâfiî'nin 

görüşünü destekler mahiyettedir; kafileden kaçan devenin peşine birçok atlı kimse 

koşmuşsa da ona yetişememişlerdir. Bunun üzerine içlerinden biri ok atarak onu yere 

yıkmıştır. Bunun üzerine Rasûlullah (sav) "Şu ehlî hayvanların yabanileşenleri vardır. 

Bunlardan hangisi kaçıp yakalanamazsa ona böyle yapın."158 buyurarak sonradan 

yabanileşen ya da yakalanması mümkün olmayan ehlî hayvanların vurulmasının 

mümkün olduğunu belirtmiştir. Rasûlullah (sav), istihsanen buna cevaz vermiştir. 

Yakalanan avın mülkiyet oluşturması için şeri kurallar gereği zebh veya nahr 

edilmesi gerekir. Bu da hayvanın nefes ve yemek borusu ile bunların sağ ve 

solundaki iki damarın keskin bir alet ile kesilmesidir. Bu kesim fıkıh literatüründe 

ihtiyari tezkiye olarak isimlendirilir.159 Kaçan ve ele geçmeyen hayvanın ihtiyari bir 

şekilde boğazlanması mümkün olmadığı takdirde hayvanın vücudunun herhangi bir 

yerinden kanını akıtacak bir alet ile vurularak yaralamak câizdir ve bu da ıztırari 

boğazlama sayıldığından bu şekilde iktisaba da cevaz verilmiştir.160  

Ehlî olan hayvanlar, daha sonradan vahşileşirse onları da ıztırari boğazlama ile 

kesmek câizdir. Ancak Hanefîler, davarın şehirde kaçması hâlinde yakalanması zor 

olmayacağı için yaralamayı helal saymamışlardır.161 Mâlikîler ise ehlî olan 

                                                 
155 Şafiî, el-Üm. c.III, s.599; Halebî, Mültekâ, s.540; Bilmen, Istılâhât-ı Fıkhiyye Kamusu, c.VII, s.197. 
156 İmam Mâlik, el-Muvatta, c.II, s.394. 
157 Ahmed İbn Rüşd, Bidâyetü'l-müctehid ve nihâyetü'l-muktesid, (Çeviren: Vecdi Akyüz) Beyan Yayınları,  

     y.y.t.y, c.II, s.366. 
158 Buhârî, Zebâih, 72. 
159 Serahsî, el-Mebsût, c.XI, s.228; 
160 Serahsî, el-Mebsût, c.XI, 222-227; Mergînânî, el-Hidâye, c.IV, s.199; Halebî, Mültekâ, s.540. 
161 Cezîrî, Dört Mezhebe Göre İslâm Fıkhı, c.II, s.38. 



32 

 

hayvanların vahşileşmesi ya da kaçması fark etmeksizin akr ile avlamayı helal 

görmezler.162 

Allah Rasûlü (sav), köpek dişi olan hayvanlar ile pençeli kuşları yemeği haram 

kıldığından etinden faydalanmak maksadıyla iktisap etmek câiz değildir.163 Bütün 

hayvanlarda köpek dişi vardır. Hadisdeki ifadeden kasıt, köpek dişiyle avlanıp 

onunla kendisini savunan arslan, kaplan, kurt, sırtlan gibi hayvanlardır. Pençeli 

kuşlardan kasıtsa havada avını pençesiyle yakalayan kartal, şahin, doğan gibi 

hayvanlardır.164 Bu hayvanlar ile haşerat hayvanlarının haram edilişinin Allah'ın 

ikramı olduğu, çünkü bu hayvanları yiyen kimselere bunlarda bulunan kötü 

hasletlerin geçeceği söylenir.165 Bu tür hayvanlar av niteliğinde olmadığından yemek 

maksadıyla temellükü câiz değildir.  

Hanefîlere göre, tilki, keler (bir tür kertenkele), kene, tarla tavşanı, gelincik etleri 

tiksinti verdiği için yemek maksadıyla iktisap edilmesi câiz görülmemiştir. Fakat 

cumhura göre kelerin eti câizdir.166 Şâfiîlere göre tavus kuşu ve papağan eti haram, 

tilkinin eti helal olduğundan iktisabında bir sakınca yoktur.167 Yırtıcı hayvanlar 

cumhura göre haram, Mâlikîlere göre mekruhtur. Ebû Hanîfe ve İmam Mâlike göre 

ehlî eşek eti yenilmez, İmameyne, Şâfiî'ye ve Ahmed b. Hanbel'e göre yenilir.168 

Allah Rasûlü (sav), Hayber gazvesi esnasında ehlî eşeklerin ele geçirilip kesilerek 

kazanda kaynatıldığını görünce kazanların dökülmesini emretmiştir.169 Ebû Hanîfe 

ve İmam Mâlik'e göre at eti yemek mekruhtur. Görüşlerine delil olarak; "At, katır ve 

eşek, binmek ve süs içindir."170, "...onların bazıları binmeniz, bazıları da yemeniz 

içindir."171 âyetlerinde bu hayvanların Allah Teâlâ'nın süs ve binek olarak 

                                                 
162 İmam Mâlik, el-Muvatta, c.II, s.393; Cezîrî, Dört Mezhebe Göre İslâm Fıkhı,c.II, s.38. 
163 Buhârî¸ Sayd, 1883, Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Dârü'l-hadis, Kahire 1995, c.V, s.195. 
164 Serahsî, el-Mebsût, c.XI, s.220, İmam Mâlik, el-Muvatta, c.II, s.400. Mergînânî, el-Hidâye, c.IV, s106. 
165 Bkz. Serahsî, el-Mebsût, c.XI, s. 220; İbn Hacer, Ali b. Muhammed el Askalânî, Büluğ'ül Meram  

     Tercümesi ve Şerhi - Selamet Yolları, (Çeviri ve Şerh eden: Ahmed Dâvûdoğlu), Sönmez Yayınları, İstanbul  

     2011. c.IV, s.149. 
166 Zühaylî, İslâm Fıkhı, c.IV s.462. 
167 Cezîrî, Dört Mezhebe Göre İslâm Fıkhı, c.II, s.38-42; ; İbn Hacer, a.g.e, c.IV, s.148. 
168 Mergînânî, el-Hidâye, c.IV, s 107; İbn Hacer, a.g.e, c.IV, s.152. 
169 Bkz. Müslim, Zebâih, 26 
170 Nahl, 16/8. 
171 Mü'min 40/79.  



33 

 

göstermesini delil gösterir.172 İmameyne göre ise at eti câiz olduğundan yemek 

maksadıyla iktisabı mümkündür.173 

Yılan, akrep, böcek, fare, gibi haşerat türü hayvanlar, av sınıfa dâhil olmadıklarından 

yemek maksadıyla iktisap edilmesi câiz değildir.174 Ancak çekirge bundan 

müstesnadır, Allah Rasûlü (sav) ve ashabı çekirge yemiştir.175 

1.2.1.3.3. Av Aletinde Aranan Şartlar 

 

Av ile ilgili âyet ve hadislerdeki ifadelere bakıldığında avlanmanın, eğitilen avcı 

hayvanı ve avı yakalamak için kullanılan silah olmak üzere iki türlü mümkün olduğu 

anlaşılır. 

 

Avcı hayvanlar, sahiplerinin eğitmesi ile avlayan duruma geldiği için av aleti sayılır. 

Avcılığa alıştırılan köpek, kedi, doğan, şahin, atmaca gibi hayvanlarla avcılık 

yapılabilir.176  

 

İmam Mâlik, köpek ve şahinin bir avı yakaladığını görür de gidip ağzından ya da 

pençesinden almayıp öldürmesini beklerse o av helal olmaz der.177 Hanbelî 

fakihlerine göre hadislerde siyah köpeğin şeytan olarak ifade edilmesi178 nedeniyle 

siyah köpeğin avladığı av yenilmez.179 Hanefî, Şâfiî, Hanbelî fakihlerine göre köpek 

yakaladığı avdan yediğinde o av hayvanı haram olur. Ama avcı kuş yerse, avlanan 

hayvanın eti helal olur. İmam Mâlik'e göre ise böyle bir şart yoktur, eğitilmiş 

köpeğin yediği avdan bir parça bile kalsa o av yenilebilir.180  

                                                 
172 Mergînânî, el-Hidâye, c.IV, s 107; İmam Mâlik, el-Muvatta, c.II, s.400; İbn Hacer, Bulûgu'l-merâm, c.IV,  

     s.148. 
173 Mergînânî, el-Hidâye, c.IV, s.108. 
174 İbn Hanbel, c.11, s.97, lbn Mâce, Et'ime 31; Halebî, Mültekâ, s.12; İbn Hacer, a.g.e, c.IV, s.147. 
175 Buhârî, Sayd, 1878. 
176 İbn Âbidîn, Reddü'l-muḥtâr, c.V, 329; Meydâni, el-Lübâb, c.III, s.86; Şafiî, el-Üm, c.III, s.592; İbn Rüşd,  

     Bidâyetü'l-müctehid, c.II, s.369; Meccâcî, el-Mühezzeb , c.III, s.511; İbn Kudâme, el-Mugnî, c.IX, s.368;   

     Bilmen, Istılâhât-ı Fıkhiyye Kamusu, c.VII, s.197; Halebî, Mültekâ, s.540. 
177 İmam Mâlik, el-Muvatta, c.II, s.396. 
178 Bkz. Ebû Dâvûd, Sayd: 21; İbn Mâce, Sayd: 1. 
179 Ahmed b. Hanbel, Muhtasaru'l-hırâkî, Dârü'l-sahabetü littüras, 1993 y.y, c.I, s.143; İbn Kudâme, el-Mugnî,  

     c.IX, s.372; Cezîrî, Dört Mezhebe Göre İslâm Fıkhı, c.II, s.58. 
180 İmam Mâlik, a.g.e, c.II, s.395. 



34 

 

Domuz gibi necis olan hayvanların eti haram181 olduğu gibi bunlardan av hususunda 

da faydalanmak câiz değildir.182 Aslan, kurt, ayı ve gelinciğin avcılık hususunda 

eğitilmeleri zor olması nedeniyle bu hayvanlar ile de avlanmak câiz görülmemiştir. 

Eğer müsahhar hale getirildiyse bunların avlarının da yenilmesi câizdir.183 

Avcı hayvan, köpek dişi veya pençesiyle avını yaralamış olması gerekmektedir. 

Avını çarpma, hapsedip ölünceye kadar bekletme veya boğma şeklinde öldürürse 

yaralama olmadığı için eti yenmez. Vurulma sonucu dağdan, uçurumdan yuvarlanan, 

suya düşüp de boğulan hayvan yenilmez.184 Avın meşruiyetini oluşturan şartların 

eksikliği sonucu ölen hayvanların sadece etleri murdardır, hadise binaen derilerini 

kullanmak câiz olduğundan bu hayvanların derileri iktisap edilebilir.185  

Avlanmanın, ucu keskin aletlerle yapılması gerekir. Allah Rasûlü (sav) keskinliği 

olmayan aletlerle avlanmayı haram kılmıştır.186  Keskin olmayan, taş, toprak, tırnak, 

kemik, diş gibi maddelerle avlanmak da boğazlamak da câiz değildir.187 Çünkü 

bunlar âyette zikredilen mevkûze (الموقوذ)188 yani odun parçası sınıfındandır, avı 

öldürmez. Cahiliye döneminde hayvanlar ağaç gibi ağır cisimlerle vurularak 

öldürülürdü.189 Allah, kesimsiz ölen hayvanları haram kılarak bu eyleme de son 

vermiştir. Fakat İmam Mâlik'e göre sopa bir av hayvanına isabet edip öldürürse o 

hayvan yenilir.190 

Günümüzde avcılıkta sıklıkla kullanılan fakat keskin olmayan tüfek saçmaları, hızı 

itibariyle avın kanını akıtıp öldürmesi nedeniyle câizdir.191 

                                                 
181 Bkz. Bakara, 2/173; Nahl, 16/115, En'âm, 6/145. 
182 Buhârî, Büyu', 112; Ahmed b. Abdullatif Zebîdî, Sahih-i Buhârî Muhatasarı Tecrid-i Sarih Tercümesi ve  

     Şerhi, (Çeviren: Kamil Miras), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1983 c.VI,  s.537-538. 
183 Serahsî, el-Mebsût, c.XI, s.223; Mavsîlî, el-İhtiyâr, c.IV s.5; Şafiî, el-Üm. c.III, s.596; İbn Rüşd,  

     Bidâyetü'l-müctehid, c.II, s.369. İbn Hanbel, Muhtasaru'l-hırâkî, c.I, s.143; İmam Mâlik, el-Muvatta, c.II,  

     s.396; İbn Kudâme, el-Mugnî, c.IX, s.368, 372. 
184 Serahsî, el-Mebsût, c.XI, s.221; Meydâni, el-Lübâb, c.III, s.89; Meccâcî, el-Mühezzeb, c.III, s.511; Zühaylî,  

     İslâm Fıkhı, c.IV, s.484; İbn Hanbel, Muhtasaru'l-hırâkî, c.I, s.143; İbn Kudâme, el-Mugnî, c.IX, s.379;  

     Cezîrî, Dört Mezhebe Göre İslâm Fıkhı, c.II, s.52. 
185 İmam Mâlik, el-Muvatta, c.II, s.396. 
186 Bkz. Buhârî, Zebâih, 5; Şeriket; Müslim, Edâhî, 20; Tirmizî, Sayd, 18. 
187 Zühaylî, İslâm Fıkhı, c.IV s.479; Mavsîlî, el-İhtiyâr, c.V, s.7; Mergînânî, el-Hidâye, c.IV, s.211. Meccâcî,  

     el-Mühezzeb, c.III, s.511; İbn Kudâme, el-Mugnî, c.IX, s.377. 
188 Mâide, 5/3. 
189 Zebidî, Tecrid-i Sarih, c.XII, s.6. 
190 İmam Mâlik, el-Muvatta, c.II, s.394. 
191 Cezîrî, Dört Mezhebe Göre İslâm Fıkhı, c.II, s.50. 



35 

 

Mevkûze sınıfıyla avlanıldığı takdirde kişi, yaralanan hayvana ölmeden yetişip 

keserse helal olur. Vurulma sonucu suya düşen, çatının, yerin, taşların sivri yerlerine 

düşen, ağaca, duvara çarparak ölen hayvanların helal olmamasında da durum aynıdır. 

Bu durumda da hayvanların çarpmanın tesiriyle ölmüş olma ihtimalleri vardır. Ancak 

doğrudan yere düşen hayvanlar helaldir.192 

Yaralanan hayvanın av aletinin keskin tarafıyla yaralanmış olması gerekmektedir. 

Allah Rasûlü (sav) "Okun sivri tarafı dokunan avı ye. Okun enli tarafı dokunan avı yeme. 

Çünkü okun enli tarafıyla vurulan av vekizdir (sopa ile vurulmuştur, haramdır)."193 

buyurmuştur. Eğer hayvan, av aletinin keskin tarafıyla yaralanmayıp diğer 

taraflarının dokunması sonucu ölürse hadisde ifade edildiği gibi bu hayvanın eti 

yenmez. Çünkü hayvanda kanını akıtma şartı vardır. Kanı akıtılmayan hayvanın 

haram kılındığı âyette belirtilmiştir.194 Ancak av aletinin yanlama ile vurup yara 

açtığı hayvan yenilir.195 Av aletiyle kanı akıtılmadan öldürülen hayvan âyette 

zikredilen mevkûze ile vurularak ölen hayvan gibidir. İki durumda da hayvan haram 

olur.196Ancak Ebû Hanîfe, av aleti vesilesiyle hayvanın bir yerinin kırılarak ölmesi 

durumunda kırığın gizli bir yara olması nedeniyle hayvanı helal kabul eder.197 

Allah Teâlâ'nın insanoğlunun istifadesine sunduğu ve mubah mal niteliğinde kıldığı 

hayvanlar, bahsedilen meşruiyet şartlarının yerine getirilmesiyle ihrâzı mümkün hale 

gelir ve temellükü câiz olur. Bahsedilen şartlar yerine getirilerek avlanan hayvanlar 

üzerinde ihrâzın gerçekleşmesi nedeniyle başka kimselerinde ihrâz hakları tamamen 

kalkmış olur.  

1.2.1.4. Avın Temellük Durumları 

 

Avlanma; sahibi olmayan, kaçan ve ele geçmeyen mubah bir hayvana el koymaktır. 

Fıkıh kitaplarında yakalamak; fiilî istila ve hükmî istila olmak üzere iki türlü ele 

alınmıştır. 

                                                 
192 Halebî, Mültekâ, c.IV, s.241; Cezîrî, Dört Mezhebe Göre İslâm Fıkhı, c.II, s.40. 
193 Buhârî, Zebâih, 1.                                            
194 Bkz. Mâide 5/3. 
195 Mergînânî, el-Hidâye, c.IV, s.210. 
196 Serahsî, el-Mebsût, c.XI, s.222; Meccâcî, el-Mühezzeb, c.III, s.511; Halebî, Mültekâ, s.541. 
197 Mergînânî, el-Hidâye, c.IV, s.206. 



36 

 

Avın hakikî ve hükmî olmak üzere iki ihrâz yolu vardır. Fiilî istila; isminden de 

anlaşıldığı gibi avı el ile yakalamak, ele almak yahut da hayvan tuzağa tutulmuş iken 

ona el ile tutulup alınacak kadar yaklaşmak şeklinde tanımlanır.198 Hükmî istila; 

kuşu, hayvanı veya balığı kaçmaktan aciz bırakacak şekilde tedbir almaktır.199 

Hükmî ihrâzda "Ameller niyetlere göredir."200 kaidesince temellük kastı bulunması şart 

koşulmuştur.201  

Temellük maksadı olmaksızın eğlenmek için avlanmak haram kılınmıştır. İbn Ömer, 

bir tavuğu hedef alarak ok atmakta olan beş on genci görünce "Bu tavuğu kim koydu? 

İyi biliniz ki Nebî (sav) (canlı) tavuğu (veya herhangi bir hayvanı) böyle hedef ittihaz ederek 

(öldüren) kimseye lanet etti." buyurmuştur.202  

Temellük kastı başta olmak üzere yukarıda zikredilen şartlara binaen fakihler, çeşitli 

ahvale göre farklı hükümler vermiştir.  

Hanefî fakihleri deniz avında su aygırı, denizaslanı, midye, istiridye, ıstakoz, 

salyangoz, denizanası gibi balık cinsi olmayan deniz hayvanları tiksindirici olması 

nedeniyle "...pis şeyleri size haram kılar."203 âyetine de dayanarak yenilmesinin haram 

olduğu görüşündedirler.204 Şâfiî ve Mâlikîlerde ise istisna olmaksızın deniz 

canlılarının yenilmesi helaldir. Görüşlerine "Deniz avı ve onu yemek size de yolculara da 

geçimlik olarak helal kılınmıştır."205 âyetini ve "Onun (denizin) suyu temiz, ölüsü 

helaldir."206 hadisini delil sayarlar.207 

Denize balık yakalamak maksadıyla bırakılan ağa takılan balık, ağ sahibinin mülkü 

olur.  Çünkü ağ, av maksadıyla yapılmıştır.  Fakat aynı ağ kurutulmak maksadı ile bir 

yere bıraksa ve buna da av takılsa, ağın sahibine mülkiyet teşkil etmez. Kim o 

                                                 
198 el-Fetâva'l-Hindiyye,  c.XII, s.297; Karaman, Mukayeseli İslâm Hukuku, c.III, s.52. 
199 Zühaylî, İslâm Fıkhı, c.IV s.489; Servet Armağan, İslâm Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler,  Diyanet  

     İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2011, s.60. 
200 Buhârî, Bedü'l-vahy, 1; Müslim, İmare, 155; Ebû Dâvûd, Talak, 11; Bkz. Şâtibi, el-Muvâfakât, Dârü İbn   

     Affan, y.y. 1997, c.III, s.7. 
201 Zühaylî, İslâm Fıkhı, c.IV s.461. 
202 Buharî, Sayd, 25. 
203 A'raf, 7/159. 
204 Mergînânî, el-Hidâye, c.IV, s 109; Halebî, Mültekâ, c.IV, s.123; Meydânî, el-Lübâb, c.III, s.89; Zühaylî,  

     İslâm Fıkhı, c.IV s.486. 
205 Mâide, 5/96. 
206 İbn Mâce, Sayd, 18. 
207 Şafiî, el-Üm, c.II, s.249; Şirbinî, Mugnî'l-muhtâc, c.VI, s.99; İbn Hacer, Bulûgu'l-merâm, c.IV, s.149. 



37 

 

hayvanı görüp ele geçirirse onun mülkiyetine girer.208 Çünkü ağın sahibi avlamak 

maksadıyla ağını asmamış, kurutmak maksadıyla açmıştır. Bu hususta ihrâzda 

bulunması gereken niyet şartının eksikliğini gösterir.  

Zahiren tuzak gibi görünen düzenekleri hazırlayanların niyeti belirleyicidir. Bir 

kimsenin av maksadı ile hazırlamış olduğu tuzağa yakalanan veya çukura düşen av, 

hazırlayan kişiye aittir, başka bir kimse gelip onu alma hakkına sahip değildir. Deniz 

avında da durum böyledir. Suya bırakılan ağda bulunan balık başkası tarafından 

atılmış oltaya takılsa balık ağ sahibinin olur. Çünkü onu ilk avlayan ağın sahibidir. 

Eğer çukuru kazmakta niyet av yakalamak değilse başkasının o av hayvanını 

almasında bir beis görülmemiştir. Şayet tuzak av hayvanı için hazırlanmışsa ve av 

kendisi için hazırlanan tuzaktan kurtulur ise başka bir kişi o avı yakalayabilir. Bu 

takdirde o av yakalayan kişiye ait olur. Misal olarak oltaya takılan bir balığın oltanın 

kopmasıyla kurtularak kişinin mülkiyetinden çıkmasını verebiliriz. Şayet tuzağın 

sahibi, avını aldıktan veya almak maksadı ile avına yaklaştıktan sonra av kaçar ve 

ikinci bir kişi onu yakalarsa bu durumda av birinci kişiye aittir. Çünkü tuzaktan avını 

alarak kendi mülkiyetine geçirmiş olmaktadır. Bu durum kölenin veya devenin 

kaçmasına da benzetilerek mülkiyetten çıkma olarak değerlendirilmemiştir.209   

Dere ve ırmak kenarlarında kendi arazisine sular yükseldiğinde içine balık düşmesi 

maksadıyla çukur kazan kişi, çukura giren balıkların sahibidir. Başkasının gelip o 

balıkları almaya hakkı yoktur. Kim oradan bir şey alırsa, onu ödemesi gerekir. Çünkü 

çukuru kazan kişi avlamak maksadıyla kazmıştır. 210  

Herhangi bir deniz vasıtasında seyahat eden bir kimsenin kucağına balık düşse, onun 

sahibi olur. Vasıta eğer avlanmak maksadı ile denize açılmadıysa vasıta sahibinin hiç 

bir hakkı yoktur. Çünkü balık mubah maldır, kim ilk elde ederse onundur.211 

                                                 
208 Serahsî, el-Mebsût, c.XI, s.249; el-Fetâva'l-Hindiyye, c.XII, s.297; Şirbinî, Mugnî'l-muhtâc, c.VI, s.100;  

     Zühaylî, İslâm Fıkhı, c.IV, s.491. 
209 el-Fetâva'l-Hindiyye, c.XII, s.298, 299; Şirbinî, Mugnî'l-muhtâc, c.VI, s.117;  Zühaylî, İslâm Fıkhı, c.IV,  

     s.489, 491, 493. 
210 Serahsî, el-Mebsût, c.XI s.248, 251; Ebû Yûsuf, Kitâbü'l-harâc, Çeviren: Ali Özek, Hisar Yayınevi, İstanbul  

     1973, s.112; el-Fetâva'l-Hindiyye c.XII, s.297; Zühaylî, İslâm Fıkhı, c.IV s.492. 
211 Zühaylî, İslâm Fıkhı, c.IV, s.492. 



38 

 

Bir kimsenin su kuyusuna, göletine, bahçesine, meskenine, tarlasına, düşen av veya 

konan bir avın yumurtası, yer sahibinin elini uzatıp alabileceği yakınlıktaysa, o av 

veya yumurta yer sahibine aittir. Eğer elini uzatıp alacak şekilde yakınında değilse 

kim alırsa onun mülkü olacağı kabul edilmiştir.212 

Sahipli bir ormanlık arazide veya meskende avlanan hayvanlar, bulunan hayvan 

yavruları, arazi sahibin